check_box zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 2-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, par Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega et Martine Ostorero

Citation : SDS VD D 1 2-1

Licence : CC BY-NC-SA

Procès de sorcellerie intenté contre Jaquet Durier, de Blonay

1448 mars 3 – 15. Château de La Tour-de-Peilz

Jaquet Durier, de Blonay, détenu au château de La Tour-de-Peilz, comparait le 3 mars 1448 devant le vice-inquisiteur Henri Chouvet et le vicaire épiscopal Léopard de Bosco, à la requête du châtelain et en présence de ce dernier et des nobles et bourgeois de La Tour-de-Peilz. Lors de cette première séance, Jaquet avoue spontanément son crime. Le lendemain, il poursuit ses aveux et dénonce dix personnes (7 hommes et 3 femmes). Le 6 mars, l’accusé ratifie ses aveux devant le vicaire Léopard de Bosco, en l’absence du vice-inquisiteur Chouvet. Ce dernier est remplacé le 9 mars par l’inquisiteur dominicain Pierre d’Aulnay, qui préside la cour dès ce moment et jusqu’à la fin du procès. Devant la cour présidée par l’inquisiteur et le vicaire de Bosco, Jaquet Durier ratifie ses aveux, abjure son hérésie et demande l’absolution. Le 11 mars, le procureur de la foi, Pierre Rondinel, produit contre lui un interrogatoire en quinze articles. Compte tenu des variations dans les réponses de l’accusé, le procureur demande une sentence interlocutoire de torture. Le jour même, la sentence interlocutoire est rendue par la cour et exécutée immédiatement. Jaquet complète ses aveux lors des interrogatoires des 11 et 12 mars, et augmente aussi le nombre de complices jusqu’à trente-trois personnes (23 hommes et 10 femmes). La sentence est rendue le 15 mars sous l’église de La Chiésaz, église paroissiale de Blonay : il est jugé hérétique et remis au bras séculier.

Les procès de Jaquet Durier (SDS-VD-D_1-2-1 : ACV, Ac 29, p. 5–28), de Catherine Quicquat (SDS VD D 1 3-1 : ACV, Ac 29, p. 29–43), de Pierre Munier (SDS VD D 1 4-1 : ACV, Ac 29, p. 44–55), de Pierre Chavaz (SDS VD D 1 5-1 : ACV, Ac 29, p. 56–71) et de Pierre Antoine (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 104–119) ont été intentés entre 1448 et 1449. Ils sont les témoins d’une vaste chasse aux sorciers menée sur la Riviera lémanique et dans le Nord vaudois au milieu du XVe siècle.

Le procès de Jaquet Durier occupe les pages 5 à 28 du registre Ac 29. Il a été consigné dans un cahier qui compte douze folios utilisés chacun des deux côtés. La page de garde (p. 5) contient l’indication d’une enquête secrète dont on n’a pas conservé trace. La page 6 est restée vide. Le procès a été rédigé par trois mains différentes. Les premières séances, alors que le procès était dirigé par le vice-inquisiteur Henri Chouvet, ont été rédigées par un notaire anonyme. Une deuxième main, aussi anonyme, rédige la séance du 6 mars, alors que le vicaire épiscopal Léopard de Bosco poursuit seul l’interrogatoire en l’absence de Chouvet. C’est aussi cette deuxième main qui a rajouté les indications marginales et qui est intervenue pour corriger le texte de base ou ajouter un autre élément au moyen d’un signe graphique. Lors de l’intervention de l’inquisiteur dominicain Pierre d’Aulnay, pendant la séance du 9 mars, et jusqu’à la fin du procès, les actes ont été rédigés par le notaire Claude Burritaz, qui authentifie le document à l’aide de son signet.

Texte édité

[Note d’archives dans la marge de gauche par une main du XXe siècle :] 1448 3 marsDate : 03.03.1448

1er mars 1448

a–bSequitur informatio secreta sumpta per venerabilem virum fratrem Petrum de AlnetoPersonne : ordinis PredicatorumOrganisation : 1, heretice pravitatis inquisitoremTerme : a Sede apostolica specialiter deputatum in terra c RomamonasteriiLieu : d contra omnes et singulos infrascriptos anno Domini mo cccc xlmo octavo et die prima mensis marciiDate : 01.03.1448–a

fContra Jaquetum Durie alias CostumiezPersonne : parrochie de BlonayLieu : . Aligné à droite

[p. 6]Saut de page

[p. 7]Saut de page

Processus Jaqueti Durie alias CostumiezPersonne : Centré

3 mars 1448

gIn nomine Domini amen. Nos frater Henricus ChovetiPersonne : vicegerensTerme : in hac parte venerabilis et religiosi viri fratris Petri de AlnetoPersonne : ordinis PredicatorumOrganisation : , inquisitoris heretice pravitatis in diocesi LausannensiLieu : et nonnullis aliis auctoritate apostolica deputati, et Leopardus de BoscoPersonne : officialisTerme : ViviaciLieu : , vicariusTerme : in hac parte reverendi in ChristoPersonne : patris et domini nostri Georgii de SaluciisPersonne : miseratione divina LausannensisOrganisation : episcopiTerme : et comitisTerme : , notum facimus universis quod cum Jaquetus Durier alias CustumierPersonne : parrochie BlonayLieu : dicte Lausannensis diocesisLieu : super causam heresisTerme : apud castrum Turris de PeylLieu d’origine : detineretur et crimen huiusmodi confessus fuisset, ad supplicacionem et preces castellani dicti castri, ad interrogandum et inquirendum cum dicto JaquetoPersonne : de huiusmodi crimine per eundem commisso, die dominica in qua cantatur in sancta Dei matre ecclesia pro officio seu introitu misse Letare2 que fuit tercia mensis marcii anno Domini mo quatercentesimo xlmo octavo a NativitateDate : 03.03.1448 sumpto, de gratia speciali, apud dictum locum et dictum JaquetumPersonne : interrogandum unacum hhonorabilibus viris Petro RosPersonne : vicecastellanoTerme : dicti loci TurrisLieu : , Jacobo de FluminePersonne : castellanoTerme : MustruaciOrganisation : pro inclito milite domino Johanne de GingynPersonne : condominoTerme : dicti loci, Henrico de MelletPersonne : , Johanne de VerchiacoPersonne : clericoTerme : et burgensiTerme : dicte ville TurrisOrganisation : , accessimus, et ipso JaquetoPersonne : coram nobis in camera dicti castri sita subtus capellam eiusdem castri propeCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : antei j–Prima confessioNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–j ignem constituto, ipse JaquetusPersonne : spontanea voluntate sua confessus fuit et recognovit Johannem de MosselPersonne : k–Nomen diaboliTerme : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–k supradictum3 ope et auxilio demonisTerme : magistri sui SatamPersonne : nuncupati occidisse seu quosdam pulveresTerme : l per dictum demonem sibi tunc traditos in personam dicti [p. 8]Saut de page JohannisPersonne : projecisse ipsumque percusisse seu tetigisse ; ex quibus pulveribus percussione et tactu dictus JohannesPersonne : incontinenti infirmitatem recepit, de qua – ut credit – m–HomicidiumTerme : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–m infra paucos dies post ab humanis decessit. Qua quidem confessione facta, quia tarde erat, eundem JaquetumPersonne : ulterius non interrogavimus sed sibi assignavimus diem lune sequentemDate : lundi, 04.03.1448 hora septimaPériode : l’après-midi de mane ad se advisandum plenius et confitendum scelera et delicta ipsius in hoc crimine heresisTerme : perpetrata et commissa ; et nichillominus n–MonitioTerme : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–n ipsum monuimus per viscera misericordie Domini nostri Jhesu ChristiPersonne : quaternusAjout entre les ligneso vellet omnia et singula tam per ipsum quam suos complices in huiusmodi crimine commissa detegere mendacio semoto, presentando sibi quod si sponte, continuo et confestin, prout volunt canonice sanciones, confiteretur et detegeret, ipsum ad penitenciam et misericordiam Ecclesie admicteremusCorrection par-dessus, remplace : admitterentp et reciperemusCorrection par-dessus, remplace : reciperentq juxta ordinacionem canonicarum sancionum.

4 mars 1448

Die vero lune sequenti que fuit quarta mensis marcii anno quo supraDate : 04.03.1448, nos prefati judices ad supradictum JaquetumPersonne : unacum venerabilibus et discretis viris dominis Petro de PascuisPersonne : , Petro RenczotPersonne : et Petro MugnemPersonne : capellanisTerme : , honorabilibus et discretis viris Petro RosPersonne : vicecastellano ville Turris de PeylLieu : , Jacobo de FluminePersonne : castellano in predicta parrochia MustruaciLieu : pro dicto nobili inclito domino Johanne de GingynPersonne : , Johanne de TavelloPersonne : domicelloTerme : , fratre Petro CuscheronPersonne : [p. 9]Saut de page et Johanne de BerchiePersonne : clerico accessimus, et constituto coram nobis dicto JaquetoPersonne : in loco et coram testibus quibus supra receptoque ab eodem corporali juramento r–JuramentumNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–r ad sancta Dei euvangelia in manibus nostris per ipsum JaquetumCorrection par-dessus, remplace : asPersonne : tacta prestito de dicendo puram et meram veritatem tam de se quam de suis complicibus. Ipse JaquetusPersonne : in libertate constitutus, recepto prius a dictis testibus ad sancta Dei euangelia simili juramento, videlicet quod de hiis que dictus JaquetusPersonne : confiteretur et detegeret nullam mencionem viventi facerent nec illa publicarent quovismodo nisi de licencia justicie, quodque adversus eundem JaquetumPersonne : aut alium occasione confessionis huiusmodi processusAjout dans la marge de droitet non formarent neque de illis testimonium perhiberent u–Secunda confessioNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–u sine licencia nostrorum judicum, dixit, deposuit et recognovit sua spontanea voluntate atque confessus fuit verum existere quod quadam die venerisPériode : vendredi, videlicet die qua dictus Johannes de MosselPersonne : defunctus infirmitatem recepit, ipse v–Complices in crimineNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–v JaquetusPersonne : et Anthonius BronPersonne : de Laz ChiesazLieu : parrochie BlonayLieu : et plures alii quos dicit non noscere, eratCorrigé de : erantw in nemore de La HarbereazLieu : , et magister suus SatamPersonne : venit ad eum et pro vindicando cor suum dicti JaquetiPersonne : de dicto Johanne de MosselPersonne : , cui malum volebat ad causam certarum pignoracionum et cuiusdam pretii per dictum Johannem de MosselPersonne : velut mistralemTerme : castellani dicti loci factarum, et ipsum JaquetumPersonne : portavit usque ad quandam vineam ipsius Johannis de MosselPersonne : sitam versus grangiam nuncupatam vulgariter douz ReysLieu : Changement de langue : [Nicht übersetzt: frm, Sprache: fr]4 in parrochia BlonayLieu : in qua ipse Johannes de MosselPersonne : pro [p. 10]Saut de page tunc putabat vites et laborabat, et dum fuit ibidem vidit et cognovit supradictum Anthonium BronPersonne : x–et Jacobum de saPersonne : in quodam itinere publico ibi prope Jacobi de saPersonne : . –x. Et tunc dictus magister suus SatamPersonne : tradidit sibi in manibus suis dicti JaquetiPersonne : quoddam y unguentumTerme : brunetum et dixit sibi dicto JaquetoPersonne :  : « Tange dictum Johannem de MosselPersonne : de huiusmodi unguento per testiculos et videbis quid faciet ».
Et tunc dictus JaquetusPersonne : secrete in quadam nube existens ad dictum JaquetumCorrigé de : JohannemPersonne : z ivit et cum dicto unguento cum manu dextra testiculos per retro tetigit, et incontinenti dictus aa–Quomodo per tactum suum alius incurrit infirmitatem mortisNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–aa JohannesPersonne : incepit ire per dictam vineam et redire hinc et inde et non poterat durare. Subiungens idem JaquetusPersonne : quod hiis factis dictus magister suus eundem reduxit et apportavit ad quodam iter publicum existens subtus predictam vineamab dicti Johannis de MosselPersonne : ac et ibidem dictus magister suus SatamPersonne : ipsum dimisit, et nescit quid ipse magister suus devenit nec ulterius dictumCorrection par-dessus, remplace : usad Anthonium BronPersonne : ae vidit ; et dicit quod tunc ipse JaquetusPersonne : ad quandam ipsius vineam accessit et in illa putavit tota diePériode : le jour ab illa hora usque ad noctemPériode : la nuit.
af–Quomodo et quando intravit synagogamTerme : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–af Item subiunxit idem JaquetusPersonne : quod sunt circa undecimPériode : 11 années vel duodecim anniPériode : 12 années proxime lapsi quod ipso JaquetoPersonne : existente in quodam campo suo contiguo domi sue loci de AveneresLieu : parrochie BlonayLieu : et deambulando per ipsum campum melencoliose quidam Petrus dictus RuvynazPersonne : de BrentLieu : parrochie MustruaciLieu : qui fuit combustus propter crimen heresis, venit ad eum circa horam gentaminisTerme : Période : à midi de mane circa septimam vel octavam horam temporePériode : l’après-midi [p. 11]Saut de page estatis unacum eodem quodam socio inducto panno violete brunete, sibi JaquetoPersonne : ignoto.
Qui Petrus Ruvynaz Personne : dixit eidem JaquetoPersonne :  : « Quid habetis vos, magister medice, vos estis totus melencolicus et turbatus ».
Qui JaquetusPersonne : respondit eidem : « Ita sum ».
Et tunc dictus Petrus RuvynazPersonne : dixit eidem JaquetoPersonne :  : « Opportet vos nobiscum ire, et habebitis tanta bona quod numquam eritis pauper nec unquam duxistis tale tempus nec tale gaudium sicut habebitis ». Et tunc dictus JaquetusPersonne : quesivit a dicto PetroPersonne : qualis socius erat ille qui secum venerat.
Qui Petrus RuvynazPersonne : dixit eidem quod erat quidam bonus socius qui vocabatur SatamPersonne :  : « Cui si vos vellitis credere, ipse faciet vos divitem. Sed opportet quod vos detis eidem unam unciam digiti vestri ».
Qui JaquetusPersonne : respondit : « Pro divitiis ego faciam omnia ». Et tunc eidem SatanePersonne : ag–Pro divitiis habendis intravit synagogamNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–ag dedit unciam sui parvi digiti manus dextre, dicens ulterius quod ipse ad instigacionem dicti Petri RuvynazPersonne : negavit ah–Hic est apostataTerme : a fide et mentitur ut infraNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–ah ibidem Deum ore tamen et non corde, et dictum SatamPersonne : in magistrum suum accepit.
Interrogatus utrum aliquid aliud fecerit aut fuerit dictum vel preceptum, dicit quod non, de quo recordetur.
Quibus confessatis eundem JaquetumPersonne : monuimus caritative, ut ipse omnia et singula per eum commissa detegere vellet penitus et sine ficcione, et idem JaquetusPersonne : dilacionem postulavit ad se meliorandum et advisandum. Cui terminum assignavimus horam vesperorumPériode : le soir dicte dieiDate : 04.03.1448, presentando eidem misericordiam et gratiam Ecclesie iuxta canonicas sanciones.

4 mars 1448, plus tard

Hora vesperorumPériode : le soir dicte diei advenienteDate : 04.03.1448 in presencia quorum supra dicto JaquetPersonne : coram nobis in loco prementionato [p. 12]Saut de page judicialiter et libere constituto receptoque ab eodem JaquetoPersonne : corporali juramento super sanctis Dei euvangeliis in manibus nostris prestito de dicendo meram et puram veritatem super premissis, dixit, recognovit et confessus fuit quod Petrus Ruvynaz Personne : venit ad eum cum socio de quo supra fit mencio, loco, anno et tempore premissis etAjout entre les lignesai fecit sibi fieri in dicto campo ipsius JaquetiPersonne : prout supra deposuit, addens dictus JaquetusPersonne : quod eidem magistro suo SatanePersonne : aj–Hic variat quia alias supra dixeratNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–aj dedit ak onciam digiti sui bono corde et ore, quam dictus magister suus volebat incontinenti habere, sed ipse JaquetusPersonne : rogavit eum ut eam sibi dimitteret, quia dum tempus esset, ipsam bene haberet ; dicens ulterius quod a tempore quod ipse fuit detentus in castro TurrisLieu : , dictus magister suus venit ad eum pro habendo dictam al onciam, quam sibi dederat, sed habere non potuit, quia vix potuit sibi am–respondere, taliter fuerat ante tractus ad cordam.Ajout dans la marge de droite–am
Item dixit idem JaquetusPersonne : quod in eodem campo dictus Petrus RuvynazPersonne : sibi dixit : « Vos opportet discere ad faciendum poncetumTerme : , et facietis hoc quod volueritis ». Qui JaquetusPersonne : dixit : « Ego bene volo, dummodo sit bonus ». Qui Petrus RuvynazPersonne : dixit : « Vos numquam vidistis similem ». Et dixit : « Vos recipietisAjout entre les lignesan de quadam herba vocata torazTerme : Changement de langue : [Nicht übersetzt: frm, Sprache: fr]5, de qua qui comedit de mane, si non comedat incontinentiAjout entre les lignesao de herba dicta lavanda6, non comedit in vespereCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : vestap, et facietis poncetum ». Tunc dictus JaquetusPersonne : dixit : « Vos aq docuistis me noscereCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : facerear unam pravam herbam. Ego eam nolo addiscere ».
Qui Petrus RuvynazPersonne : replicavit : « Ymo facietis, quia vos estis as medicus, et medici debent uti omnibus rebus ».
Quibus dictis, dictus SatamPersonne : murmurando et loquendo videre suo sicut Greci7, dixit : « Non nocebit tibi nimis, ymo erit tibi melius ».
Et tunc dictus [p. 13]Saut de page PetrusPersonne : dixit eidem JaquetoPersonne :  : « Vos opportet ulterius facere, videlicet negare Deum, faciem eius et crucem, sacramentum altaris, Trinitatem et sanctum baptismum ».
Qui JaquetusPersonne : hoc facere renuit prima fronte, et tunc dictus Petrus RuvynazPersonne : sibi dixit : « Opportet quod vos faciatis at pro pecuniis, quia ego faciam vobis dare per istum socium – au ostendendo sibi dictamCorrigé de : dictumav SatamPersonne :  – qualibet die lune quinque solidos lausannensesUnité monétaire : 5 sols Laus. »aw. Et tunc dictus SatamPersonne : aliqualiter male contentus, ut sibi JaquetoPersonne : apparebat, eo quod hoc renuebat facere, nichil dicebat, sed ibidem stabat repletus dispectione.
Et tandem ipse JaquetusPersonne : ibidem negavit Deum, ax–Hic est apostataNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–ax Trinitatem, baptismum, faciem et crucem Dei atque altaris sacramentum bono corde et osculatus fuit dictum SatamPersonne : in culo qui habebat caudam quasi ayrufam postratumCorrigé de : prostratumaz ad terram sine brachisCorrigé de : brachiisba etAjout entre les lignesbb inclinando se dictus JaquetusPersonne : ad terram et flectando genua bc eidem fecit homagiumTerme : .
Quibus factis Petrus RuvynazPersonne : et dictus SatamPersonne : ac ipse JaquetusPersonne : a dicto loco per aerem accesserunt ad quandam planchiam existentem supra CastellumLieu : versus Loz LuselLieu : 8 inter duo nemora, bd–et dictus SathanPersonne : portabat eosAjout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion–bd, et reperit ibidem quandam mensam munitam trabichetisTerme : , gausape, pane, vino et carnibus verutis valde bonis, que erant suo videre porcinales et de parvis mutonibus, que be–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–be erant dulces, et ibidem interfuit uxorPersonne : Henrici de LestraPersonne : 9, Johannes AymonetPersonne : , Johannes GroulonPersonne : et JohannetaPersonne : uxor tunc Jaqueti BoveronPersonne : de CojonayLieu : , que postmodum fuit uxorPersonne : Georgii ChamnexPersonne : , et [p. 14]Saut de page plures alie persone quas dicit se non cognoscere.
Item interrogatus quid ibidem fecerunt, dicit quod obsculati fuerunt unus post alium in culo dicti SatamPersonne : prout supra, et postmodum dictus SatamPersonne : murmurando dixit eis : « Saraz, sarazChangement de langue : [Nicht übersetzt: frm, Sprache: fr] »10, et tunc ceperunt ire ad mulieres et bf tunc ipsi ceperunt uxoremPersonne : dicti BoveronPersonne : , videlicet dicti Johannes AymonetPersonne : , Johannes GroulonPersonne : et plures alii, et cognoverunt eam per retro unus bg–SodomiaNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bg post alium more brutorum ; et dictus SatamPersonne : erat ad partem qui ipsos respiciebat. bh–Item dixit quod ipse non habuit societatemTerme : alicuius mulieris, quia erat antiquus et non curabatAjout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion–bh.
Item dixit quod Petrus RuvynazPersonne : predictus sibi dixit : « Te opportet jurare per juramentum quod fecisti magistro nostro, de non revelando factum nostrum et personas nostras, sub pena maximi verberis, et nos non te incusabimus similiter », quodque ad sinagogamTerme : 11 iretCorrection au-dessus de la ligne, suppression par biffagebi tociens quociens bj–Promittunt non accusare suos complicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bj dictus Petrus RuvynazPersonne : sibi diceret et faceret scire sub dicta pena.
Et hiis factis reversus est ad domum suam ita cito sicut iverat, et paulo post fuit infirmus spatio unius anni12 cum dimidio vel circa, subiungens quod quando fuit sanatus a dicta infirmitate – sunt circa novem vel decem anni –, dictus bk–Post infirmitatem rediit ad synagogam super baculoTerme : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bk Petrus RuvynazPersonne : venit ad eum et sibi dixit : « Nos opportet ire vias nostras, sequere me », et posuit sibi unum baculum ab utroque latere crematum sive combustum inter tibias suas ; et ambulavit a dicta domo sua dicti JaquetiPersonne : per aerem usque supra montem de CorsiezLieu : 13 juxta quandam grangiam nunc destructam. Et ibidem in quadam platea reperierunt quandam mensam munitam ut supra, et cognovit ibidem personas quas supra nominavit, et erantAjout entre les lignes par une autre mainbl plures alieCorrection par-dessus, remplace : asbm quas dicit se non cognovisse neque cognoscere. Et ibidem comederunt panem et carnes verutas et biberunt vinum, et osculati fuerunt dicto SatamPersonne : in culo, et facta murmuratione per dictum SatamPersonne : , videlicet « Saraz, sarazChangement de langue : [Nicht übersetzt: frm, Sprache: fr] », cognoverunt predictam uxoremPersonne : dicti BoveronPersonne : modo quo bn supra deposuit, et inde regressus est pedes ad domum habitacionis sue.
Item deposuit ulterius quod anno presenti [p. 15]Saut de page quadam die, de qua dicit se non recordari, circa festum Sancti MartiniPersonne : Date : 11.11.1447 (des fêtes religieuses) yemalis nuper lapsum, venit ad eum Anthonius BronPersonne : de Laz ChiesazLieu : parrochie de BlonayLieu : hora post occasum solis subtus ecclesiam de BlonayLieu : 14, qui sibi dixit : « Nos opportet ire cenatum ». Qui JaquetusPersonne : quesivit ab eodum AnthonioPersonne : quo deberent ire. Qui AnthoniusPersonne : respondit : « Noli curare, nescis tu quo, ego non dicerem tibi nisi fuisset michi dictum ; nos erimus bene recepti isto sero ». Et tunc accesserunt ad bo–ComplicexNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bo quandam grangiam existentem subtus vinobiumCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : vinobibumbp de CornyoleLieu : parrochie MustruaciLieu : , que est coperta ; et ibidem bq–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bq invenerunt dictam RosetazPersonne : de BrentLieu : dicte parrochie MustruaciLieu : , que preparabat cenam una secum Glaudio Mauloz juniorePersonne : de PlanchampsLieu : . Et ipsis ibidem existentibus supervenit dictus GachozPersonne : 15 de ChardonaLieu : , et cenaverunt insimul ; et quando fuerunt cenati, supervenit ibidem dictus SatamPersonne : magister suus in similitudine qua supra, et osculati fuerunt eidem in culo.
Interrogatus utrum essent alie persone, qui dicit quod non nisi ipsi quinque.
Interrogatus cuius stature est dictus Glaudius MaulozPersonne : , dicit quod est juvenis homo et parvus, plenus in vultu, pongens barbam.
Interrogatus quid comederunt ibidem, dicit quod comederunt carnes verutas dulciores mutone et biberunt vinum, et habebant mensam cum gausape. Item dicit quod facta cena et facto homagio per culum prout supra et dicto per dictum SatamPersonne : « Saraz, sarazChangement de langue : [Nicht übersetzt: frm, Sprache: fr] », dicti Anthonius BronPersonne : et Glaudius MaulozPersonne : cognoverunt dictam NicoletamPersonne : 16 per retro prout supra. Et premissis peractis recesserunt, et reversus est idem JaquetusPersonne : ad domum suam.
Interrogatus br–De lumineTerme : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–br quo lumine utebantur ibidem, dicit bsquod habebant [p. 16]Saut de page candelas fuxiTerme : Correction au-dessus de la ligne, remplace : blovasTerme : Changement de langue : [Nicht übersetzt: frm, Sprache: fr]bt facientes lumen blovozChangement de langue : [Nicht übersetzt: frm, Sprache: fr], dicens se aliud in huiusmodi facto nescire, petens misericordiam a Deo super premissis et absolucionemTerme : , submittendo se misericordie Ecclesie.
Quibus peractis ipsum JaquetumPersonne : caritative monuimus prout supra et terminum assignavimus ad ulterius se super premissis advisandum ad primum nostrum redditum bu ad eum, presentibus quibus supra.

6 mars 1448

bvSequenti vero die mercurii que fuit bw sexta marciiDate : 06.03.1448 nos Leopardus de BoscoPersonne : officialis supradictus in absentia supradicti fratris Henrici ChouvetPersonne : vicegerentis domini inquisitoris, ad dictum JaquetumPersonne : detentum, unacum honorabilibus viris Johanne de TavelPersonne : domicello, Petro RosPersonne : vicecastellano TurrisOrganisation : , Humberto de GerdiliPersonne : et Johanne BrunetiPersonne : clericoTerme : curie nostre communi, accessimus ad videndum et audiendum utrum dictus JaquetusPersonne : esset in aliquo super premissis advisatus.
Quo JaquetoPersonne : libere coram nobis constituto dixit, deposuit et recognovit quod in sectisTerme : de quibus supra deposuit, bx–Hic dyabolusTerme : interdixit ei sacramenta EcclesieNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bx fuit sibi preceptum quod non reciperet aquam benedictam neque sacramentum altaris by et quod non iret ad ecclesiam, sed hoc non obstante ivit ad ecclesiam, recepit aquam benedictam et sacramentum altaris omni anno bene et devote.
Interrogatus quid dicebat magister suus, dicit quod nichil.
Item interrogatus ad quid faciendum in nemore de LarbareaLieu : ibat die qua bz tetigit dictum Johannem de MosselPersonne : in vinea de qua supra deposuit, dixit quod nescit, sed venit sibi in mente et voluntate quod illuc iret.
Interrogatus utrum ipse sciret quando negavit Deum et obsculatus fuit dictum SathanPersonne : in culo et fecit homagium prout supra, deposuit quod ipse SathanPersonne : esset diabolus, dixit quod per eius mala opera satis cognoscebat quod erat diabolus et quia percepit [p. 17]Saut de pagequod male egerat, retraxit se a continuatione ca societatisTerme : .
Interrogatus utrum fuerit in aliqua alia secta, dixit quod non.
Interrogatus utrum omnia et singula per ipsum deposita sint vera, dixit quod sic, per juramentum quod prestitit et sub dampnacione anime sue.
Interrogatus utrum recordetur de aliquibus aliis per ipsum et suos complices commissis in huiusmodi sectis et crimine heresis, dicit quod non et quod non inculpabit nec inculpavit illos qui in eisdem non interfuerunt ; illos vero quos vidit in secta et de secta esse scivit, nominavit etcb detexit, petens misericordiam a Deo et se submittens misericordie sancte matris Ecclesie de omnibus premissis per ipsum confessatis.

9 mars 1448

ccAnno et mense quibus supra die nona mensis suprascriptiDate : 09.03.1448 in castro predicto presentibus ibidem honorabilibus et discretis viris Petro Ros alias EschiensPersonne : castellanoTerme : eiusdem loci, Anthonio BonedieiPersonne : , Johanne de BerchierPersonne : , Johanne BrunetiPersonne : et fratre Petro RandinelliPersonne : ordinis Predicatorum LausannensisOrganisation : et me notario infrascripto jurato clerico, constitutus predictus JaquetusPersonne : inquisitus in presencia venerabilium et religiosorum virorum dominorum Petri de AlnetoPersonne : inquisitoris et Leopardi de BuscoPersonne : vicarii reverendi in ChristoPersonne : patris et domini nostri domini Georgii de SaluciisPersonne : Dei et apostolice sedis gratia LausannensisOrganisation : episcopi et comitis, recepto prius juramento de veritate dicenda, admonitusTerme : et avisatus per prefatos dominos judices de veritate dicenda, dixit et sponte confitetur omnia et singula suprascripta per eum confessata fore et esse vera et multis interrogatoriis sibi factis nichil amplius confiteri voluit nisi quod petivit absolucionem de jam confessatis, dicens quod sperabat faciliorem penitentiam obtinere de paucis criminibus quam si plura confiteretur.
Quibus dictis et factis predictus inquisitus in manibus predictorum dominorum judicum omnem heresim preteritam et futuram et specialiter illam quam inducente predicto diabolo SatamPersonne : incurrerat abjuravit et eisdem renunciavit, dicens sub periculo anime sue omnia dixisse et confessum fuisse que perpetraverat in ipsis sinagogis hereticorumTerme : . Quibus peractis predicti domini judices assignaverunt eidem inquisito diem lune que erit undecima mensisDate : lundi, 11.03.1448 huius ad ulterius procedendum in presenti processu prout fuerit juris et rationis.

11 mars 1448

Die igitur lunePériode : lundiAjout au-dessus de la lignecd predicta superiusDate : 11.03.1448 assignata comparuit judicialiter coram nobis inquisitore et vicario predictis in castro et loco predictis procurator fideiTerme : producens articulos sequentes et infrascriptos contra dictum detentum formatos, petens eisdem per prefatum delatum per verbum fatetur vel negat responderi ; quorum articulorum tenor sequitur et est talis :

[p. 18]Saut de page

Per vos venerabiles et egregios viros dominos inquisitorem et vicarium suprascriptos petit et requirit procurator fidei super sequentibus articulis interrogari predictum JaquetumPersonne : delatum et examinari, ac per ipsum super ipsis medio juramento veritatem per verbum fatetur vel negat responderi.

IQuantité : 1. Et primo de hiis et super eo quod ipse JaquetusPersonne : inquisitus postquam lucem presentis vite intravit, fuit sacro fonte batematisAinsi regeneratus, quod fuit et est verum.

IIQuantité : 2. Item et postquam idem JaquetusPersonne : pervenit ad etatem adultam, vixitCorrection au-dessus de la ligne, remplace : dixit etce inter cristianos et se pro cristiano se gexitCorrigé de : gessitcf atque sacramentum confirmationis suscepit, quod fuit et est verum.

IIIQuantité : 3. Item et super eo quod procedente tempore fuit intrusus in quadamCorrigé de : quandamcg sectam que vulgariter dicitur ValdensiumTerme : hereticorum, et in ea pluribus annis perseveravit, quod fuit et est verum.

IIIIQuantité : 4. Item de et super eo quod ipse inquisitus ipsam hereticorum sinagogam intravit ut temporaliter duraretur, et inde pluries certas pecuniarum quantitates recepit, et ita fuit et est verum.

VQuantité : 5. Item quod ipse inquisitus agnegavitAinsi Deum omnipotentem totamque curiam celestem, beatam MariamPersonne : virginem et omnia Ecclesie sacramenta accepitque diabolum in magistrum et dominum suum, eidem homagium prestando atque partem sui corporis eidem dando, quod fuit et est verum.

VIQuantité : 6. Item de et super eo quod ipse JaquetusPersonne : inquisitus ch preciosum sacramentum corporis Christi atque sacramentalia et sacralia sancte matris Ecclesie multipliciter temeravit atque violavit in vituperium Dei omnipotentis ac ipsorum sacramentorum, quod fuit et est verum.

VIIQuantité : 7. Item de et super eo quod ipse JaquetusPersonne : inquisitus adveniente tempore generalis cumunionisCorrigé de : communionisci predicta nefandissimaTerme : non fuit confessus sacramentaliter, sed tanquam canisTerme : impudicus temere recepit sacram eucaristiam, quod fuit et est verum.

[p. 19]Saut de page

VIIIQuantité : 8. Item de et super eo quod ipse JaquetusPersonne : inquisitus in ipsa sinagoga et congregacione hereticorum pluries more lupino comedit et devoravit carnem humanamTerme : suffocavitque et interfecit pueros innocentes, quod fuit et est verum.

IXQuantité : 9. Item de et super eo quod ipse JaquetusPersonne : in ipsa hereticorum sinagoga abusus fuit peccato carnali in presencia diaboliTerme : et aliorum hereticorum, quod fuit et est verum.

XQuantité : 10. Item et quod ipse inquisitus ex speciali precepto cj ipsius diaboli magistri sui induxit plures fideles utriusque sexus [ad]Omission, complété(e) par analogieck ipsam sinagogam hereticorum juravitque eidem diabolo et speciale pactum faciendo nullos unquam tempore socios et complices accusare, quod fuit et est verum.

XIQuantité : 11. Item de et super eo quod ipse inquisitus mediante quodam lumine cognovit plures personas utriusque sexus existentes in ipsis sinagogis hereticorum, quod fuit et est verum.

XIIQuantité : 12. Item de et super eo quod ipse inquisitus recepit a diabolo magistro suo quoddam sortilegiumTerme : quod deferebat consutum in brachio suo inter pellem et carnem, quo mediante deludebat ceteros homines, quod fuit et est verum.

XIIIQuantité : 13. Item de et super eo quod ipse JaquetusPersonne : inquisitus ope et arte diaboli a quo receperat quedam unguenta in quibusdam pixidibus quibus inferebat egretudines atque eas auferebat, quod fuit et est verum.

XIVQuantité : 14. Item de et super eo quod ipse inquisitus opere et auxilio demonis vehebatur per aera vehementer discurendo ad loca sinagoge atque tempestatesTerme : in aereCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : aeracl proiciendo, quod fuit et est verum.

XVQuantité : 15. Item et quod premissa omnia et singula sunt vera, notoria et manifesta estque de ipsis publica vox et fama.

Quibus articulis per predictum procuratorem exhibitis et in lingaCorrigé de : linguacm laica eidem JaquetoPersonne : inquisito expositis, responsoque per eudemCorrigé de : eundemcn JaquetumPersonne : ad predictos articulos multipliciter variando et maiorem partem negando, prefatus procurator petiit per prefatos dominos judices predictum inquisitum inquiri in propriam personam, dicens ita fieri debere, ipso JaquetoPersonne : nichil in oppositum allegante nec dicente.

[p. 20]Saut de page

Quibus auditis et factis predicti domini judices prefatum inquisitum caritative et per viscera domini nostri Jhesu ChristiPersonne : monuerunt co, et a prius confessatis non recedendo confiteri vellet veram et puram veritatem super articulatis ; qui amplius nichil voluit dicere neque confiteri. Visa igitur pertinancia et obstinacione predicti JaquetiPersonne : inquisiti predicti domini judices suam sententiam interlocutoriamTerme : per organum prefati domini inquisitoris protulerunt, ut sequitur :

In ChristiPersonne : nomine invocato. Nos inquisitor et vicarius infrascripti attentis variationibus tuis JaquetiPersonne : atque cp–InterloqutoriaTerme : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–cp requisicione procuratoris fidei et quia nobis constat te citra veritatem respondisse, per hanc nostram sententiam interlocutoriam decernimus et judicamus te JaquetumPersonne : debere questionari et in propriam personam inquiri, donec et quousque veritas a tuo ore cq eruatur cr in favorem fidei, citra tamen mortem et sanguinis effusionem de quibus sollempniter et expresse protestamur.

Qua sententia lata, prefato procuratore eam approbante et eam exequucioniAinsi demandari petente, ipso JaquetoPersonne : inquisito nichil in oppositum allegante, positus fuit in quadam machina dicta vulgariter laz chatazTerme : Changement de langue : [Nicht übersetzt: frm, Sprache: fr]17, qui ibidem aliquentulumCorrigé de : aliquantulumcs existens ; petiit per predictos dominos refregeriumAinsi sibi dari, promittens dicere omnem veritatem. Qui depositus et deligenterAinsi examinatus nichil confiteri voluit. Tunc evestigio ad cordam ligatus et aliquantulum a terra elevatus, requisivit instanter ipsum deponi, promictens omnimodam veritatem dicere ; quo ad sui requestam depositus et longe torturamTerme : ita quod eam videre non posset positus, in quadam camera inferiori juxta quendam ignem ibidem preparatum, confessus est prout sequitur :

Et primo dixit et sponte confessus est omnia et ct–Confirmat jam confessataNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–ct singula per ipsum jam confessata fore et esse vera, addiditque ulterius quod in sinagoga qualibet septimana recipiebat quinque solidos lausannensesUnité monétaire : 5 sols Laus. quos sibi tradebat magister suumCorrigé de : suuscu SatamPersonne : cv.

[p. 21]Saut de page

Item magis dixit et sponte confessus est se interfecisse pueros et comedisse de carnibus eorumdem. Et primo dicit et sponte confitetur quod in primo anno vel circaAjout entre les lignescw quo intravit sinagogam, cx–Hic est homicida proprii filiiNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–cx interfecit unum de pueris suis nuncupatumCorrection par-dessus, remplace : scy JaquetusCorrigé de : JaquetumczPersonne : etatis duorum annorum vel circaÂge : 2 ans .

Item magis dixit et sponte confessus est quod in interfectione predicti JaquetiPersonne : filii sui delati da–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–da fuerunt presentes et juvaverunt Petrus RegisPersonne : et Petrus RuvinatPersonne : et postea eum portaverunt ad quandam sinagogam in monte de CubliLieu : , ubi eum assaverunt et comederunt cum aliis albis, magistro sinagoge ibidem presente in specie unius canis rosseti, dicens ulterius quod Petrus RuvinatPersonne : erat coquus, qui eundem puerum assavit ; dicit tamen quod magister edebat cum ipsis.

Item interrogatus qui fuerunt patrui ipsius JaquetiPersonne : filii sui, dicit quod Jaquetus BraserPersonne : et Jaquetus JanPersonne : . Interrogatus qualiter fuit exhumatus, dicit db–Quomodo extrahunt pueros de foveisNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–db quod predicti Petrus RegisPersonne : et Petrus RuvinatPersonne : 18 eum exhumaverunt et portaverunt ad sinagogam, sed non ipse JaquetusPersonne : delatus.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod fuerunt presentes in comestione dicti pueri dc–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–dc filii sui, ipse primo, Johannes AymonetPersonne : , Alexia de LestraPersonne : 19 et uxorPersonne : Jaqueti BoveronPersonne : .

Item magis dixit et sponte confessus est quod juvit se comedere de quodam alio dd–Comestio carnis humaneNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–dd puero qui erat filius Nycodi MastonPersonne : de PuesiouxLieu : , de tempore non recordatur, et erat parvus.

[p. 22]Saut de page

Item interrogatus ubi et qualiter fuit comestus, dixit et sponte confessus est quod loco et de–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–de modo predictis ; et erant presentes Johannes RossatPersonne : , qui fuit vapulatus eo quod renuerat sinagogam, de tempore quando fuit interfectus non recordatur, Petrus RegisPersonne : et dfPetrus RuvinatPersonne : .

Item magis dixit et sponte confessus est quod fuit presens et se juvit idem JaquetusPersonne : delatus ad interficiendum et comedendum quendam alium puerum qui fuit captus apud ChastelLieu : , cui esset non recordatur, et fuit comestus et preparatus versus Loz LuyselLieu : versus ChastelLieu : . Interrogatus qui erant presentes, dicit dg–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–dg quod Johannes GroulonPersonne : , dhquidam magnus BronPersonne : de Sancto Martino in VaudoLieu : 20 etatis quadraginta annorum, et est bone stature.

Item magis dixit et sponte confessus est quod comedit de quodam alio puero qui fuit apportatus de Sancto Martino in VaudoLieu : , cui esset nescit, fuitque commestus in quadam area supra montem de CorsieLieu : . Et fuerunt presentes di–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–di in comestione Alexia de LestraPersonne : que dj–Regina synagogeNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–dj erat regina et sedebat altius aliorum nec unquam debebaturCorrigé de : debebatdk accusari ab aliquibus, Johannes AymonetPersonne : , Johannes GroulonPersonne : et Anthonius BronPersonne : .

Addens ulterius quod in puero predicto Nycodi MastonPersonne : dl–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–dl de PuesiouxLieu : fuerunt presentes Johannes GotPersonne : et Johannes BoveratPersonne : .

[p. 23]Saut de page

Item magis dixit et sponte confessus est dm–Semper homagiant dyaboloNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–dm quod in qualibet sinagoga uterque ipsorum semper homagiabat diabolo.

Item interrogatus qualiter ibant ad sinagogam, dixit et sponte confitetur quod ibant super unum baclumCorrigé de : baculumdn do–De baculoNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–do nigrum et : « Maxime ego super unum quem michi tradiderat magister sinagoge ».

Item magis dixit et sponte confessus est quod baculus suus est in quadam domo dp–Quantitas baculiNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–dp versus aream suam ubi seminavit modicum bladi, et est longitudinis duorum pedum vel circa.

Item magis dixit et sponte confessus est quod NycolletaPersonne : uxor Nycodi RosatPersonne : est de dq–ComplexNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–dq eorum sinogoga et semper servit de salsa in sinagoga.

Item magis dixit et sponte confessus est quod omni anno, dum fuit in signagoga in Paschate dr, recepit corpus Christi et ds–De corpore ChristiTerme : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–ds reservavit in ore suo et apportavit ad sinagogam magistro suo SatamPersonne : , et idem magister suus semper recipiebat manualiter.

Item magis interrogatus an essent multi de secta, dixit quod ita. Interrogatus qui sunt illi, dt–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–dt dicit quod Petrus MugnierPersonne : qui moratur ultra pontem ViviaciLieu : juxta domum recluse21. Interrogatus ubi eum viderat, dixit quod eum vidit in secta cum ipso et pluribus aliis supra montem de CorsieLieu : et erat inductus de bono griso et portabat capucium rubeum.

[p. 24]Saut de page

Item plures alios nominavit esse de eorum secta, videlicet uxoremPersonne : Nychodi dou CroutPersonne : de Laz ChevaleritLieu : quam vidit in loco predicto, cuius nomen proprium du–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–du ignorat ; quandam dictam JoliatPersonne : 22 que habet vultum rubeum quam vidit loco predicto ; MargueretamPersonne : de La Vaud quam vidit versus Loz LuyselLieu :  ; Michaelem MossiePersonne : fratrem Jaqueti MossiePersonne : de TurreLieu : quem vidit obsculare in culo demoni sive le manipoloz loco dicto Ouz LuyselLieu : , sunt circa sex anniDate : 1442.

Item magis dixit et sponte confessus est quod ultimate fuerunt cum ipso in sinagoga, in quadam area versus ChallieLieu : que est decoperta, videlicet quidam Glaudius MaulozPersonne : , dv–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–dv Mermetus GachozPersonne : 23, Anthonius BronPersonne : , Nycolleta RosetazPersonne : de MustriacoLieu : , Mermetus douz TilPersonne : de dwClarensLieu : quem vidit in area predicta in festo Beati MichaelisPersonne : Date : 29.09.1447 (des fêtes religieuses) nuper preteriti, Roleta MarchiandazPersonne : relicta Andree de FurnoPersonne : de ClarensLieu : que habuit postmodum in virum quendam burgondum, que fuit in sinagoga versus Sanctum MartinumLieu : ViviaciLieu : , etAjout entre les lignesdx Johannes de Lai JoufPersonne : de SionsierLieu :  ; dicens premissa esse vera sub periculo anime sue.

Item magis interrogatus quod esset illud signum quod habebat sub brachio, dixit et sponte confessus est quod erat quoddam pergamenum quod dy–De sortilegio sibi dato a dyabolo quo negabat veritatemNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–dy demon strixerat ex sudore suo demonis et ex sanguine ipsius delati, et posuit sibi delato sub brachio cum unguibus Petrus RuvinatPersonne :  ; et dixit sibi quod nisi illud moveret veritatem nunquam recognoscetur per aliquam torturam.

[p. 25]Saut de page

Item interrogatus quantis vicibus et quibus diebus dz–Quotiens vadunt ad synagogamNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–dz ibant ad synagogam, qui delatus respondit quod ipsi ibant bis in septimana, videlicet die lunePériode : lundi et die jovisPériode : jeudi.
Alia non dixit ista die nisi supra per ipsum jam dicta, et recognovit eius medio juramento illa esse vera. Qui quidem prefati domini judices pro tunc ipsum JaquetumPersonne : dimiserunt et ipsum assignaverunt ad diem martis crastinam duodecimam mensis predictiDate : mardi, 12.03.1448 ad ulterius procedendum prout juris fuerit etcAbréviation.

12 mars 1448

Anno et die martis duodecima mensis marcii hora circiter primePériode : le matinDate : 12.03.1448, loco predicto, vigore assignacionis predicte, coram prefatis dominis inquisitore et vicario comparuit prefatus ea–RepeticioNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–ea JaquetusPersonne : et in presentia inferius descriptorumCorrection entre les lignes, remplace : quorum supraeb dixit et sua spontanea voluntate confessus fuit prout sequitur.

Et primo dixit et sponte confessus estAjout entre les lignesec quod ipse JaquetusPersonne : delatus fuit apud ChallieLieu : in quadam area ad sinagogam prout supra jam dixit, sed ista dicit addendo, et quod ibidem ed–Comestio carnisNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–edcomederunt carnes puerorumTerme : supra mensas et biberunt bonum vinum quod erat de vino PerrodiPersonne : de ChallieLieu : . Interrogatus quis apportavit [vinum]Omission, complété(e) par analogieee, ef–Modus habendi vinumNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–ef qui re spondit : « Nullus », sed dicit quod veniebat per quoddam foramen factoCorrigé de : factumeg in quadam arbore.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod portavit dumtaxat corpus Christi eh–Stipendium synagogeNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–eh quater vicibus in synagoga, et magister sinagoge dabat semper sibi quinque solidos lausannensesUnité monétaire : 5 sols Laus. in pluribus monetis ; et erat thesaurarius Mermetus dou TilPersonne : de ClarensLieu : .

[p. 26]Saut de page

Item magis dixit et sponte confessus est quod vidit in sinagogaCorrection par une autre main entre les lignes, remplace : septimanaei in area versus ChallieLieu : ej–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–ej Johannem Lechieriz junioremPersonne : , Petrum de RincoPersonne : , uxoremPersonne : Thome QuicquatPersonne : que moratur cum domino Johanne GachetiPersonne : qui fuit officialisTerme : ViviaciLieu :  ; uxoremPersonne : Johannis BouquetPersonne : de CastelloLieu : quam vidit Ouz LuyselLieu : , et vidit ipsis facere homagium prout et ipse et quemdam dictum CurchoPersonne : qui recessit.

Item magis interrogatus qualiter se noscunt ek–Quomodo se invicem cognoscuntNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–ek si ovienturCorrigé de : obienturel uni alteri, dicit quod mediante quadam impressione unius bufonis quam habent supra occulum sinistrum nec aliqui possunt videre nisi ipsi heretici dumtaxat.

Item magis interrogatus an noverit aliquos mediante illo signo, qui dixit etAjout au-dessus de la ligneem respondit quod ita, videlicet Nycodum MoryPersonne : de ChoulynLieu : en–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–en parrochie MustriaciLieu : , etatis XXX annorum : 30 ans vel circa, et Nycodum MinazPersonne : de LionLieu :  ; quibus duobus oviavit veniendo de Villa NovaLieu : et ipsos novit mediante illo signo.

Item magis dixit et sponte confessus est quod juvit se comedere de aliis duobus eo–PuericidiumTerme : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–eopueris quorum primus erat Johannis ReidetPersonne : de CastelloLieu : cuius sexus ignorat, sunt cira decem anniDate : 1438 ; secundus ep–et fuit captus in domoAjout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion–ep eq Johannis BronPersonne : de SenlegierLieu : , qui erat NycodoPersonne : eius nepoti, sunt ultra sex anniDate : 1442. Interrogatus qualiter interficiunt [dictos pueros]Omission, complété(e) par analogieer, dicit quod manibus stringendo, et quando sunt mortui apparet impressio manus sue digitorum.

Item magis dixit et sponte confitetur quod es–HomicidiumNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–es Anthonius BronPersonne : fuit cum ipso inquisito in morte Johannis de MossePersonne : .

[p. 27]Saut de page

Item magis dixit et sponte confitetur quod vidit in area de ChallieLieu : et–Iblem ColinPersonne : Ajout entre les lignes–et, Johannem Lechieriz mediocremPersonne : eu–☛ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–eu filium Johannis Lechieriz antenatiPersonne : 24, et Mermetum GachozPersonne : supra montem de CorsieLieu :  ; item uxoremPersonne : Johannis ReidetPersonne : ev de CastelloLieu : que moratur prope portam quando itur CastellumLieu : aCorrection au-dessus de la ligne, remplace : deew ViviacoLieu : , quam vidit inter duo nemora versus Loz LuyselLieu : .
Quibus sic per ipsum JaquetumPersonne : dictis et confessatis dixit eius medio juramento ad sancta Dei euvangelia illa esse vera nec aliud scire nisi prout supra dictum est. Interrogatus an aliquid vellet addere vel diminuere, qui respondit quod non.
Eo tunc frater Petrus RondinelliPersonne : ordinis Predicatorum LausannensisOrganisation : procurator fidei et ipse JaquetusPersonne : delatus renunciaverunt processu et cause, et petierunt per dominos judices concludi. Qui prefati domini inquisitor et vicarius cum partibus predictis ex–Conclusio in causaNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–ex concluserunt et assignaverunt eisdem partibus diem quindecima mensisDate : 15.03.1448 huius ad audiendum jus et sententiam proferri apud BlonayLieu : retro ecclesiam parrochialem dicti loci.
Acta fuerunt hec loco, die et horaPériode : le matin predictisDate : 12.03.1448, presentibus venerabilibus et egregiis viris dominis Girardo AlbiPersonne : et Petro de CultilliaPersonne : de ViviacoLieu : jurisperitisTerme : , Petro de TavelloPersonne : domicelloTerme : , Anthonio BonedieiPersonne : , YbletoPersonne : et Philipo ColumbiPersonne : fratreCorrigé de : fratribusey, Jacobo de FluminePersonne : , Humberto de GerdiliPersonne : , Petro RosPersonne : castellano, Johanne BrunetiPersonne : et Johanne de BerchiezPersonne : testibus ibidem astantibus.

[p. 28]Saut de page

15 mars 1448

Anno domini millesimo ccccmo quadragesimo octavo a nativitate Domini sumpto, die vero quindecima mensis marciiDate : 15.03.1448 virtute assignacionis subscriptis, comparuerunt coram prefatis dominis inquisitore et vicario judicibus prefatus Jaquetus ez DurierPersonne : et frater Petrus RondinelliPersonne : appudCorrigé de : apudfa BlonayLieu : . Quibus ibidem presentibus et quamplurima caterva gentium ad sermonem divinum audiendum, prefatus dominus inquisitor suum sermonem fecit etcAbréviation. Quo facto prefatus procurator fidei petiit fb jus dici et sententiam proferri, prout ipsis partibus fuerat assignatum. Quibus premissis per dominos judices auditis, sedentes pro tribunali, ut moris est, suam tulerunt sententiam in hunc qui sequitur modum : In nomine [sancte]Omission, complété(e) par analogiefc et individue Trinitatis etcAbréviation.25
Cuius sententie vigore fuit prefatus Jaquetus DuriezPersonne : tanquam hereticus brachio secularisTerme : potestatis per prefatos dominos judices derilictus et traditus etcAbréviation. Presentibus venerabili et egregio milite domino Johanne de BlonayPersonne : , magistro Johanne de UlmoPersonne : in artibus magistro, domino Johanne GachetiPersonne : presbiteroTerme : , Petro RosPersonne : castellano dicti loci, Johanne de BerchiePersonne : et Johanne BrunetiPersonne : ac pluribus aliis ibidem astantibus.
[Signature :] Glaudius BurritazPersonne : Seing/signe notarial

Annotations

  1. Suppression en croisant la ligne.
  2. Changement de main : main principale (A).
  3. Suppression par biffage : Ro.
  4. Suppression par biffage : anno.
  5. Suppression par biffage : Et primo.
  6. Changement de main : main secondaire (B).
  7. Changement de main : main principale (A).
  8. Suppression par biffage : ve.
  9. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : ante.
  10. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  11. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  12. Suppression par biffage : in perso[nam].
  13. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  14. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  15. Ajout entre les lignes.
  16. Correction par-dessus, remplace : admitterent.
  17. Correction par-dessus, remplace : reciperent.
  18. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  19. Correction par-dessus, remplace : a.
  20. Ajout dans la marge de droite.
  21. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  22. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  23. Corrigé de : erant.
  24. Suppression.
  25. Suppression par biffage : ongu[entum].
  26. Corrigé de : JohannemPersonne : .
  27. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  28. Suppression par biffage : de.
  29. Suppression par biffage : in q.
  30. Correction par-dessus, remplace : us.
  31. Suppression par biffage : Jacobum de.
  32. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  33. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  34. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  35. Ajout entre les lignes.
  36. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  37. Suppression par biffage : unciam d[igiti].
  38. Suppression par biffage : u[nciam].
  39. Ajout dans la marge de droite.
  40. Ajout entre les lignes.
  41. Ajout entre les lignes.
  42. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : vest.
  43. Suppression par biffage : discitis et.
  44. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : facere.
  45. Suppression par biffage : me[dictus].
  46. Suppression par biffage : prope.
  47. Suppression par biffage : obste(ndo).
  48. Corrigé de : dictum.
  49. Suppression de l’ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion : tunc dictus Jaquetus respondit : « Ego faciam omnia pro pecuniis ».
  50. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  51. Suppression par biffage : s.
  52. Corrigé de : prostratum.
  53. Corrigé de : brachiis.
  54. Ajout entre les lignes.
  55. Suppression par biffage : et.
  56. Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion.
  57. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  58. Suppression par biffage : ip[si].
  59. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  60. Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion.
  61. Correction au-dessus de la ligne, suppression par biffage.
  62. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  63. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  64. Ajout entre les lignes par une autre main.
  65. Correction par-dessus, remplace : as.
  66. Suppression par biffage : contra.
  67. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  68. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : vinobibum.
  69. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  70. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  71. Suppression par biffage : b.
  72. Correction au-dessus de la ligne, remplace : blovasTerme : Changement de langue : [Nicht übersetzt: frm, Sprache: fr].
  73. Suppression par biffage : erant.
  74. Changement de main : main secondaire (B).
  75. Suppression par biffage : que fuit.
  76. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  77. Suppression par biffage : sed tamen hoc no[n].
  78. Suppression par biffage : ta[n]g[it].
  79. Suppression par biffage : sex.
  80. Suppression par biffage : malu[m].
  81. Changement de main : main secondaire (C).
  82. Ajout au-dessus de la ligne.
  83. Correction au-dessus de la ligne, remplace : dixit et.
  84. Corrigé de : gessit.
  85. Corrigé de : quandam.
  86. Suppression par biffage : omnia ecclesie.
  87. Corrigé de : communionis.
  88. Suppression par biffage : et ex.
  89. Omission, complété(e) par analogie.
  90. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : aera.
  91. Corrigé de : lingua.
  92. Corrigé de : eundem.
  93. Suppression par biffage : prius.
  94. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  95. Suppression par biffage : evaderit.
  96. Suppression par biffage : circa.
  97. Corrigé de : aliquantulum.
  98. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  99. Corrigé de : suus.
  100. Suppression par biffage : m.
  101. Ajout entre les lignes.
  102. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  103. Correction par-dessus, remplace : s.
  104. Corrigé de : Jaquetum.
  105. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  106. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  107. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  108. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  109. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  110. Suppression par biffage : Joh[annes].
  111. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  112. Suppression par biffage : qui.
  113. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  114. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  115. Corrigé de : debebat.
  116. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  117. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  118. Corrigé de : baculum.
  119. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  120. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  121. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  122. Suppression par biffage : se.
  123. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  124. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  125. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  126. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  127. Suppression par biffage : TurreLieu : .
  128. Ajout entre les lignes.
  129. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  130. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  131. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  132. Correction entre les lignes, remplace : quorum supra.
  133. Ajout entre les lignes.
  134. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  135. Omission, complété(e) par analogie.
  136. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  137. Corrigé de : factum.
  138. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  139. Correction par une autre main entre les lignes, remplace : septimana.
  140. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  141. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  142. Corrigé de : obientur.
  143. Ajout au-dessus de la ligne.
  144. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  145. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  146. Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion.
  147. Suppression par biffage : erat.
  148. Omission, complété(e) par analogie.
  149. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  150. Ajout entre les lignes.
  151. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  152. Suppression par biffage : que.
  153. Correction au-dessus de la ligne, remplace : de.
  154. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  155. Corrigé de : fratribus.
  156. Suppression par biffage : Durier.
  157. Corrigé de : apud.
  158. Suppression par biffage : ind[e].
  159. Omission, complété(e) par analogie.
  1. Il s’agit des DominicainsOrganisation : établis au couvent de la MadeleineOrganisation : à LausanneLieu : (Ostorero 1995, p. 195).
  2. En latin « letare Jerusalem », quatrième dimanche de Pâques.
  3. Voir à ce propos Ostorero 1995, p. 68–69.
  4. Cette grange, située dans la paroisse de Blonay, n’a pas pu être localisée précisément.
  5. Pierrette Paravy mentionne une plante appelée « tora » ou « triacla », qu’elle identifie avec l’aconit vénéneuse (Paravy 1993, p. 943). Michel Meurger parle du redouté « thora valdensisTerme :  », ou poison des Vaudois, à base d’aconit (Meurger 1993, p. 378).
  6. Il s’agit probablement de la lavande.
  7. Ce doit être là une expression servant à désigner les personnes parlant d’une manière artificieuse, mensongère ou peut-être incompréhensible, savante, voire même ésotérique.
  8. Lac situé au nord de Châtel-St-DenisLieu : .
  9. Nous apprendrons plus tard qu’elle se prénomme AlexiaPersonne : .
  10. Cette expression attribuée au diable marque la fin du banquet et ouvre l’orgie. On la trouve également dans les procès de Pierre AntoinePersonne : devant l’inquisiteur Pierre d’AulnayPersonne : . Dans le procès d’Isabelle PeratPersonne : , en 1498Date : 1498, c’est au cri de « Meclet, meclet » que les sorciers se jettent sur leurs voisines (Félix 1986, p. 39–40), cri que l’on retrouve dans les « Errores Gazariorum » (Ostorero et al. 1999, p. 290–291).
  11. Cette graphie particulière semble inhérente à la main C.
  12. Cela nous ramène donc aux années 1438–1439Date : 01.01.1438 – 31.12.1439.
  13. Les monts de Corsier sont situés au nord-ouest de VeveyLieu : et s’étendent jusqu’à Châtel-Saint-DenisLieu : .
  14. Il s’agit de l’église de La ChiésazLieu : (Mottaz 1982, I, p. 242).
  15. Nous apprendrons plus loin qu’il se prénomme MermetPersonne : .
  16. Il s’agit donc de la dite Rosetaz de BrentPersonne : , puisque Jaquet DurierPersonne : avoue qu’ils ne sont que cinq à cette réunion (c’est-à-dire Jaquet DurierPersonne : , Antoine BronPersonne : , Claude MaulozPersonne : , Mermet GachozPersonne : et RosetazPersonne : ). Plus loin, on trouvera ColettePersonne : ou Nicolette RosatPersonne : .
  17. Il s’agit d’une forme de torture à laquelle on soumet Jaquet dans un premier temps (Ammann-Doubliez/Ammann 2005, p. 368–369). Comme celui-ci refuse de parler, on le place ensuite sur l’estrapade, moyen habituel de torture dans le Pays de Vaud.
  18. Avant on trouvait « Ruvynaz ». Cela est donc à mettre sur le compte du changement de main.
  19. Il s’agit de la femme d’Henri de LestraPersonne : , déjà mentionnée p. 13 du manuscrit.
  20. À ne pas confondre avec Antoine BronPersonne : , qui vient de La ChiésazLieu : .
  21. Le reclusoir de VeveyLieu : , situé près du pont de VeveyLieu : sur la VeveyseLieu : , est attesté depuis 1334 (Ostorero 1995, p. 127–198 et Andenmatten 1995 dans HS IX/2, p. 723–730).
  22. Il s’agit du même surnom employé pour désigner la fille d’Etienne douz ClochierPersonne : (« JoliazPersonne :  ») dans le procès de Catherine QuicquatPersonne : . Pour autant, il ne s’agit pas forcément de la même personne.
  23. Il s’agit sans doute du « dictus GachozPersonne : de ChardonaLieu :  » mentionné à la page 15 du manuscrit.
  24. Il s’agit sans doute d’un membre de la même famille (frère ou fils ?) que Jean Lechieriz juniorPersonne : , cité précédemment.
  25. La sentence définitive n’a donc pas été conservée, mais les échutes de la châtellenie de Vevey nous apprennent que l’inculpé a été condamné à mort (Ostorero 1995, p. 285–286, annexe 3b).