check_box zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 5-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, by Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega and Martine Ostorero

Citation: SDS VD D 1 5-1

License: CC BY-NC-SA

Procès de sorcellerie intenté contre Pierre Chavaz, de Vuiteboeuf

1448 April 3 – 16. Château de Champvent

Pierre Chavaz, de Vuiteboeuf, comparait le 3 avril 1448 devant l’inquisiteur Pierre d’Aulnay, au château de Champvent. Le vicaire épiscopal Léopard de Bosco le rejoint le lendemain pour instruire ensemble la suite du procès. Le 12 avril, suite à la troisième monition, l’inquisiteur et le vicaire demandent aux nobles et prud’hommes présents dans la salle de confirmer la rumeur d’hérésie de l’accusé, en présence de celui-ci. Le procureur de la foi produit alors plusieurs procès d’hérétiques condamnés qui ont dénoncé Pierre et demande à la cour une sentence interlocutoire pour soumettre l’accusé à la question. La cour assigne les parties au lendemain pour entendre la sentence interlocutoire, mais le 13 avril, suite à une dernière monition, l’accusé passe aux aveux et dénonce trente-quatre personnes (30 hommes et 4 femmes). Ce même jour, Pierre est confronté à Renaud Brechon, également inculpé d’hérésie, qui nie l’avoir vu à la dernière « synagogue ». Le 16 avril, le procès est clos par les juges, qui assignent les parties au lendemain pour la publication de la sentence. Le 17 avril, la sentence est rendue par la cour à Champvent, devant la maison de Nicod Michie. Pierre Chavaz est jugé hérétique pénitent et il est invité à abjurer. Il est condamné à la prison perpétuelle et à la confiscation de ses biens.

Les procès de Jaquet Durier (SDS-VD-D_1-2-1 : ACV, Ac 29, p. 5–28), de Catherine Quicquat (SDS VD D 1 3-1 : ACV, Ac 29, p. 29–43), de Pierre Munier (SDS VD D 1 4-1 : ACV, Ac 29, p. 44–55), de Pierre Chavaz (SDS VD D 1 5-1 : ACV, Ac 29, p. 56–71) et de Pierre Antoine (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 104–119) ont été intentés entre 1448 et 1449. Ils sont les témoins d’une vaste chasse aux sorciers menée sur la Riviera lémanique et dans le Nord vaudois au milieu du XVe siècle.

Le procès de Pierre Chavaz occupe les pages 56 à 71 du registre Ac 29. Il a été consigné dans un cahier qui compte huit folios. Les pages 69–71 sont restées blanches et le dos du cahier (p. 71) ne contient qu’une seule annotation qui atteste l’extraction des noms des complices. Les actes ont été rédigés par le notaire Claude Burritaz, qui est aussi l’auteur des annotations marginales et qui authentifie la sentence finale (p. 67–68) à l’aide de son signet.

Edition Text

[Registratur’s sign on the left margin in a hand of the 20th century:] 1448 avril 3Date: 3.4.1448
[Registratur’s sign on the right margin" in a hand of the 20th century:] Pierre ChavazPerson: de VuiteboeufPlace:

Processus PetriPerson: [Chavaz de VoetiboufPlace: ]Damage through faded ink, restored by analogyaRight

3 avril 1448

Anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo octavo a nativitate Domini sumpto die vero tercia mensis aprilisDate of origin: 3.4.1448. Sequitur inquisicio seu inquisicionalis processus qui fiunt et fieri intenduntur per venerabilem virum fratrem Petrum de AlnetoPerson: ordinis PredicatorumOrganisation: 1 heretice pravitatis inquisitoremTerm: in civitatibus LausannensiPlace: et GebennensiPlace: et quibusdam aliis civitatibus et locis a sancta Sede appostolica specialiter deputatum, contra et adversus Petrum ChavazPerson: de VoetiboufPlace: , de crimine heresiCorrected from: heresisbTerm: vehementer suspectum necnon per plures suos complices accusatum, fama publica, ymo verius infamaTerm: , defferente, ex mero officio sacre inquisicionis detentum in castro CampiventiPlace of origin: de mandato ipsius domini inquisitoris.

Et primo die predictaDate of origin: 3.4.1448, presentibus ibidem nobili et potente viro domino Johanne de VergiePerson: 2 domino dicti loci de ChamventOrganisation: , nobilibus virisc Ludovico de RiezPerson: castellanoTerm: dicti loci, Girardo de Piera FlourPerson: , Anthonio de GalleraPerson: , Johanne de JogniaPerson: 3, Johanne PictetiPerson: 4 et domino Petro PoetiPerson: capellanoTerm: 5 et me notario suscripto, fuit prefatus PetrusPerson: inquisitus per prefatum dominum inquisitorem d–Prima monicioTerm: Marginal note in the left margin by other hand (B)–d caritative admonitusTerm: ut per passionem domini nostri Jhesu ChristiPerson: sponte et cumfestin veritatem [vellet recognoscere]Omission, restored by analogye de commissis et perpetratis per eum in facto dampnatissime heresisTerm: , offerens eidem graciam sancte matris Ecclesie.
Qui prefatus PetrusPerson: inquisitus dixit et sponte confessus est quod pluribus vicibusAddition above the linef, dum ipse perdiderat suas pecunias tam in ludis [quam]Omission, restored by analogyg in sturtisCorrected from: stultish i mercandiis, demonTerm: invocavitTerm: , offerens se [p. 57]Page breakeidem et se ipsum sibi donando casu quo suas pecunias in ludis et mercandiis perdictasCorrected from: perditasj sibi restitueresCorrected from: restitueretk.
Interrogatus an demonTerm: venerit, dixit quod non, unde bene dolebat.
Interrogatus an sciverit aliqualiter se difamatum, dixit et respondit quod sic, al dimidio annoDate: September 1447 – October 1447 citra.
Alia non dixit pro tunc, sed illa sua spontanea voluntate m eius medio juramento tactis Dei euvangeliis recognovit esse vera. Cui siquidem PetroPerson: inquisito prefatus dominus inquisitor assignavit diem sui primi aventus ad ulterius procedendum, prout juris fuerit.

11 avril 1448

Anno quo supra ac loco predicto die vero jovis undecima mensis apprilisDate of origin: 11.4.1448, coram prefatis dominis inquisitore et Leopardo de BoscoPerson: vicarioTerm: in hac parte reverendi in ChristoPerson: patris et domini domini Georgii de SaluciisPerson: Dei et appostolice Sedis gracia LausannensisOrganisation: episcopiTerm: et comitisTerm: , comparuit predictus PetrusPerson: inquisitus. Quiquidem inquisitus per prefatos dominos judices pro secunda monicione fuit admonitus caritative ut per passionem domini nostri Jhesu Christi Person: veritatem de commissis per eum in crimine n–2Damage through tearoa monicioTerm: Marginal note in the left margin by other hand (B)–n heresiCorrected from: heresisp vellet recognoscere, offerentes eidem graciam sancte matris Ecclesie. Quiquidem PetrusPerson: alia pro tunc noluit recognoscere ; qui inquisitus eo tunc per prefatos dominos judices fuit assignatus ad diem veneris crastinamDate: Friday, 12.4.1448 ad plenius se advisandum et ulterius procedendum, prout juris fuerit.
Presentibus nobili et potente viro domino Johanne de VergiePerson: domino dicti loci de ChamventPlace: , nobilibus viris Petro de MontePerson: , Guillermo de SiviriacoPerson: , Ludovico de RiezPerson: castellano, Anthonio de GalleraPerson: , fratre Petro RondinelliPerson: et Johanne PictetiPerson: ac me notario subscripto.6

12 avril 1448

Die vero veneris duodecima mensi predictiDate of origin: 12.4.1448 loco predicto, coram prefatis dominis judicibus comparuit [p. 58]Page breakprefatus PetrusPerson: inquisitus. Quemquidem PetrumPerson: inquisitum prefati domini judices pro tercia monicioneTerm: et pro omni dilacione monuerunt caritative ut per passionem domini nostri Jhesu ChristiPerson: suum reatum vellet recognoscere, offerentes eidem de gracia et benenitateCorrected from: benignitateq canonica graciam sancte matris Ecclesie. Quiquidem inquisitus respondit et dixit ipsum esse bonum et fidelem catholicum, nec unquam fuisse hereticumTerm: , nec unquam r aliqua mala alicui fecisse. Qui prefatus dominus s–Confitetur infamiamTerm: Marginal note in the left margin by other hand (B)–s inquisitor dixit eidem inquisito : « Tu estCorrected from: est deffamatusTerm: per patramCorrected from: patriamu de heresi ». Qui inquisitus respondit : « Verum est a morte Berthodi BarbanPerson: dumtaxat ».7
Eo tunc prefati dominiCorrection overwritten, replaces: ov judices in presencia ipsius inquisiti w interrogando examinaverunt medio juCorrection inline, replaces: joxramento quid de ipsius delati fama diceretur in patria et y–Primus testis de infamiaMarginal note in the left margin by other hand (B)–y quid super hoc ipsi sentirent. Et primo nobilis et potens vir Johannes de VergierPerson: dominus dicti loci de ChamventPlace: deposuit quod ipse delatus est male fameTerm: et mali regiminis et de heresi defamatus z inter bonos et graves. Et idem dixerunt et deposuerunt nobilis Petrus de MontPerson: , Ludovicus de RiezPerson: , Anthonius de GalleraPerson: , Girardus de Piera FlourPerson: , dompnus AnthoninusPerson: monachus Sancti BenedictiOrganisation: , qui omnes sigillatim eum admonuerunt caritative ut crimen suum prefatis dominis judicibus confiteretur sponte et graciam sancte matris Ecclesie peteret et requereretCorrected from: requireretaa, affirmantes eidem ab prout deposuerunt ipsum plurimum esse difamatum.
Qui respondit : « Ego dicam quid volueritis, ego comedi pueros et dicamCorrection above the line, replaces: feciac omnia male que volueritis ».
Auditis predictis procurator fideiTerm: comparuit coram prefatis dominis judicibus et produxit processum inquisicionalem contra eundem inquisitum unacum quibusdam processibus hereticorum convictorum et condempnatorum ipsum delatum accusancium in vimCorrection overwritten, replaces: nad probacionis, petens et requirens ipsum deberi torquiriCorrected from: torqueriaeTerm: af donec veritas ab ore suo eruatur, dicens sic fieri debere de jure. Quiquidem prefati domini judices eisdemCorrection overwritten, replaces: eidemag partibus assignaverunt diem sabbati decimam terciamDate: Saturday, 13.4.1448 ad jus dicendum et sentenciam interlocutoriamTerm: proferendum de et super premissis, necnon ulterius procedendum, prout juris fuerit.

[p. 59]Page break

13 avril 1448

Anno quo supra apud ChamventPlace: in aula retro superiori die vero sabbati decima tercia mensis predictiDate of origin: 13.4.1448, coram prefatis dominis judicibus comparuit Petrus ChavatPerson: inquisitus. Quo ibidem presente prefati domini judices pro omni dilacione eundem PetrumPerson: inquisitum monuerunt caritative ut veritatem de commissis per eum in crimine heresis vellet recognoscere. Quiquidem PetrusPerson: inquisitus regraciavit humiliter prefatos dominos judices, rogantes tamen ipsos ut misericordiam de eodem vellent habere. Quiquidem domini judices obtulerunt eidem inquisito graciam sancte matris Ecclesie. Eo tunc ipse inquisitus promisit omnia per [eum]Omission, restored by analogyah commissa in facto heresis confiteri, et dixit et sponte confessus fuit prout sequitur.

Et primo dixit et sponte confessus est quod isto anno nuper preterito inter MagdalenamPerson: Date: feast day et festum Beati MichaelisPerson: Date: feast day circa mensem augustiDate: 22.7.1447 – 29.9.1447 reperit versus ai–Primus introitus synagogeTerm: Marginal note in the left margin by other hand (B)–ai nemus Dou FeyPlace: Language change: French8 Jaquetum MarrenaulPerson: 9. Quiquidem JaquetusPerson: dixit eidem inquisito : « Tu estCorrected from: esaj bene malencolicus. De quo estCorrected from: esak ita malencolicus ? Dic michi ! ». Quiquidem PetrusPerson: inquisitus dixit eidem JaquetoPerson:  : « Ego dicam tibi. Ego debeo Philipo PerrinPerson: de YverdunoPlace: 10 sex librasCurrency: 6 lb . Ipse excommunicavit me et ego nescio quid facereAddition above the lineal ». Qui Jaquetus MarrenaulPerson: eidem inquisito dixit : « Non timeas. Si velis facere ea que tibi dicam et si velis michi promittere quod venies mecum ubi ego ducam te, vere ego tradam tibi decem libras lausannensesCurrency: 10 lb of Lausanne ». Quiquidem PetrusPerson: inquisitoCorrected from: inquisitusam eidem JaquetoPerson: promisit ire cum ipso solum quod traderet sibi illas decem librasCurrency: 10 lb . Et paulo post ipse JaquetusPerson: eundem PetrumPerson: inquisitum duxit ad quendam locum dictum En Pra RomandPlace: Language change: French alias in Pra RatelPlace: Language change: French11, et habet nomen Pra RomandPlace: Language change: French propter Johannodum RomandPerson: , ubi fecit homagium demoniTerm: in specie an–HomagiumTerm: Marginal note in the left margin by other hand (B)–an unius grossi mutonis nigri habentis os fornacum ao–Forma dyaboliTerm: Marginal note in the left margin by other hand (B)–ao ignis, obsculatus est sibi in culo genibus flexis, ap–TributumMarginal note in the left margin by other hand (B)–ap deditque sibi in signum veri homagii suum parvum digitum sue manus dextre post mortem, negavitque Deum [p. 60]Page breakomnipotentem, beatam MariamPerson: virginem, totamque curiam celestem et fidem catholicam atque suum batisma, accepitque illum demonemTerm: in magistrum suum ; dicens ulterius quod ille magister sinagogeTerm: aq–StipendiumMarginal note in the left margin by other hand (B)–aq faciebat semper sibi dare qualibet vice dum ipse ibat ad sinagogam tres solidosCurrency: 3 .

Item interrogatus an ipse habuerit decem librasCurrency: 10 lb per Jaquetum MorrenaulPerson: eidem promissas, qui dixit quod numquam habuit crucem nec denarium.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod facto ibidem homagio ipsi iverunt modicum superuitCorrected from: superiusar in quadam platea juxta quandam rupem, supra quam as rupem predictus diabolusTerm: in specie motonis qui erat magnus magister sinagoge sedebat12 ; et ibidem erant plures gentes plus quam non sunt die dominicoDuration: Sunday in parrochia sua, qui galabant et ducebant at–De carnibus puerorumMarginal note in the left margin by other hand (B)–at bonum tempus, comedebant carnes puerorum assatas et bibebant bonum vinum album au–Quomodo habebant vinumMarginal note in the left margin by other hand (B)–au et rubeum, et ipse inquisitus cum aliis. Quod vinum faciebant venire per rupem ex quodam foramine.

Item magis dixit et sponte confessus est quod erat de nocte et habebant ignem flamamCorrected from: flammamav veridem qui erat ita calidus quod erat aw–De lumineTerm: Marginal note in the left margin by other hand (B)–aw unum mirabile ; dicens ulterius quod erant quedam parve candele nigre emictentemCorrected from: emictentesax lumen veride.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod post cenam ipsi coriabant et gallabant, ay–SodomiaTerm: Marginal note in the left margin by other hand (B)–ay ibantque ad mulierem per culum more sodometico, sed non ipse, quia dicit se nunquam habitasse cum aliqua muliere nisi cum sua ; et quod mulieres sunt ita calide quod est unum mirabile, prout dicere audivit aliis sociis suis, et quod mulieres alique dederunt se, alique non.

[p. 61]Page break

Item magis dixit et sponte confessus est quod tradiderunt sibi unum magistrum az–Nomen magistriTerm: Marginal note in the left margin by other hand (B)–az qui vocabatur RaphielPerson: , qui erat in specie unius parve avis nuncupate roncignioTerm: Language change: French, et quod quilibet habet suum magistrum et sunt aliqui qui habent duo quia, ut dicit, Berthodus BarbamPerson: et Johannes CrossetPerson: quilibet ipsorum habebat duos magistros.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod magister suus RaphielPerson: tradidit ba–De baculoTerm: Marginal note in the left margin by other hand (B)–ba ei unum baculum de cudraz cum pelluria longetudinis quatuor vel quinque pedum quem tenebat supra stabulum porcorum, cum quo ibat ad sinagogam. Interrogatus an ille baculus portaret ipsum, qui dixit et respondit quod non, sed spiritus suus, videlicet magister suus RaphielPerson: , et ibant ita velociter quod nemo posset credere. Deinde dixit quod faciunt tanta mala quod est unum mirabile.

Item magis dixit et sponte confessus bb–Non confiterentur peccatum sinagoge nec accusare debent sociosMarginal note in the left margin by other hand (B)–bb fuit quod magister sinagoge precepit sibi ut non confiteretur peccata sinagoge, nec accusaret suos complices, nec caperet panem benedictum nec aquam benedictam ; et [si]Omission, restored by analogybc reciperet panem benedictum quod non comederet sed quod conculcaret sub pedibus suis et quod aliquamCorrected from: aquambd benedictam gertaret retro se.

Item magis dixit quod quando videbat be–De irreverencia corporis ChristiTerm: Marginal note in the left margin by other hand (B)–be corpus Christi in manibus sacerdotis bf, sibi videbatur quod deberet se strangulare ; dicens quod non habent nec gausapia mense nec aliqua alia supra quam comedant, nisi dumtaxat super terram.

[p. 62]Page break

bg–Carnes puerorumTerm: Marginal note in the left margin by other hand (B)–bg Item magis dixit et sponte confessus est quod erant plures quam viginti veruti carnium tam puerorum quam aliarum carnium ; bh–ComplexMarginal note in the left margin by other hand (B)–bh et Johannes AmselPerson: 13 de VoetiboufPlace: erat coquus bi–CocusMarginal note in the left margin by other hand (B)–bi pro ipso inquisito et pro Jaqueto MorrenaulPerson: .

Item interrogatus quos ibidem vidit esse de eorum sinagoga, dixit et sponte confessus fuit quod tam ibidem quam in illis bj–ComplicesMarginal note in the left margin by other hand (B)–bj locis subscriptis erant, videlicet Johannes de RiatPerson: de BalmisPlace: , Johannes CrossetPerson: de JoniaPlace: , bk–Absolutus estTerm: Johannes DurierPerson: UnderlinedMarginal note in the left margin by other hand (B)–bk Aymonetus TissotetPerson: 14 de OrbaPlace: , Jaquetus MorrenaulPerson: de WogellatPlace: , bl15 Henricus QuicquouxPerson: 16, Nycolletus BazansPerson: , dominus Petrus Martin alias Gro CapellanusPerson: 17, qui sunt de OrbaPlace:  ; quedam dicta PerretazPerson: de VoetiboufPlace: , Johannes AmselPerson: eiusdem loci, Jaquetus de l’AbayePerson: , Girardus VallientPerson: 18, Vuillermus BochetPerson: 19, Perronetus RoletPerson: de Sancta CrucePlace: , Girardus MartinPerson: de BuletPlace: , Petrus JaquillitPerson: , Johannes JuvatezPerson: de NovalesPlace: , quedam mulier dicta JoelazPerson: de GiezPlace: , Petrus VoliemynPerson: 20, Petrus QuibolazPerson: 21 de GrandissonoPlace: , dicta JoliazPerson: 22, Johannes AppostellozPerson: 23 de OnensPlace: , bm–quendam hominemCorrected from: quidam homo–bm de CussazPlace: 24, Johannes MoularPerson: de VillazPlace: 25, Humbertus RenaulPerson: 26 de YverdunoPlace: , Petrus CordePerson: , Perrodus CarrellazPerson: , Johannes MarendaPerson: , Renaudus BrechonPerson: , Petrus ChapuisPerson: de ChamventPlace: , AlexiaPerson: relicta Johannis CusinPerson: , Johannes CeleraPerson: de EssertPlace: 27 qui apportatCorrected from: apportavitbn plures pueros. Alios nescivit pro tunc, dicens sub periculo anime sue superius per ipsum accusatos esse hereticos prout et ipse ; et Petrus PaccotPerson: 28 de CletisPlace: quem dixit vidisse in sinagoga in lo[co]Omission, restored by analogybo predicto. Dicens ulterius quod aducatur sibi illos superius accusatos et ipse manutebitCorrected from: manutenebitbp ipsis ante et coram eis.

[p. 63]Page break

Item magis dixit et sponte confessus bq–De ludo daxillorumMarginal note in the left margin by other hand (B)–bq fuit quod in sinagoga ipsi ludunt cum dalis et multociens dicunt AsartPerson: quod est nomen diaboliTerm: .

Item magis dixit et sponte confitetur br–NotaMarginal note in the left margin by other hand (B)–brquod quando ipsi vadunt ad sinagogam, remanet in lecto unus diabolus in specie ipsorum.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod magister sinagoge facit ipsis incredere quod quando cumburitur aliquem bs–Nota delusionemMarginal note in the left margin by other hand (B)–bs sed unum truncum nemoris seu unum ex ipsis hereticis, quod non bt cumburitur ipsum, torchonum palie, et quod post mortes ipsos ipse magister sinagoge mostratCorrected from: monstratbu ipsis in sinagoga ; dicit tamen quod credit quod sint demonesTerm: in specie cumbustorum.

Item magis dixit et sponte confessus bv–De grandinibusMarginal note in the left margin by other hand (B)–bv est quod quodam semel juvit se portare grandines et jartare per supra montes ut puta versus BuletPlace: et bw aliis locis circonvicinis ; dicens quod illas grandines oneraverunt in quadam fonte versus Pra RatelPlace: Language change: French et illas portant in nubibus cum magistris ipsorum. Dicens ulterius quod illas grandines voluerant gertare versus Sanctam CrucemPlace: sed non potuerunt propter cimbalia que pulsabant.
Item interrogatus qualiter fiunt, dicit quod nescit, quod non vidit ipsas facere nec scit de quosCorrected from: quobx fiunt, quia jam erant facte.
Item magis interrogatus qualiter interficiunt pueros, dicit quod nescit, quia nunquam interfecit aliquos.

[p. 64]Page break

Item magis interrogatus quare primitus noluerat confiteri, dixit et sponte confessus fuit quod non by–Nota de rasuraMarginal note in the left margin by other hand (B)–by potuerat bz, donec fuit rasus, quia magister suus RaphielPerson: ca erat in capite suo in capilis suis nec unquam aliqua confessus cb fuisset nisi fuisset rasus.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod die mercuriiDate: Wednesday, 10.4.1448 vel jovis preteritisDate: Thursday, 11.4.1448 magister suus venit ad eum in turri29 cc–NotaMarginal note in the left margin by other hand (B)–cc et dixit ei : « PetrePerson: , vis tu recedere ? ». Qui PetrusPerson: respondit : « Ita cito », sed non potuit eum educereCorrection inline, replaces: inducerecd.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod ipsi aliquando vadunt bis in ebdomada ad sinagogam die venerisDuration: Friday et die sabbatiDuration: Saturday de nocteDuration: night.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod ipse inquisitus fuit ultimate in sinagoga En Cumbaz BotungerPlace: Language change: French30 versus Sex FontannesPlace: die veneris post CarnipreviumTerm: laycorumDate: Friday, 8.2.1448 nuper preteritum.

Post quibus premissis per ipsum confessatis fuit adductus coram prefatis dominis judicibus presente Petro ChavatPerson: ad locum predictum Renaudus BrechonPerson: . Quiquidem Petrus ChavatPerson: eidem RenaudoPerson: dixit : « Vidisti unquam me in sectaTerm: sive sinagoga ? ». Qui RenaudusPerson: dixit quod non, « et sunt multi anni quod tu non fuisti in sinagoga ». Dixit quod erant circa sex anniDate: 1442. Qui PetrusPerson: eidem [p. 65]Page breakRenaudoPerson: dixit : « Tu non dicis verum, quia tu fuisti mecum die veneris ce Bordarum post Carnisprevium laycorumDate: Friday, 15.2.1448 nuper lapsum ». Quiquidem RenaudusPerson: nunquam voluit recognoscere.
Presentibus ibidem nobili et potente viro domino Johanni de VergierPerson: domino dicti loci, venerabili viro domino Rolino TholometiPerson: curato dicti loci31, nobilibus viris Ludovico de RiezPerson: castellano dicti loci, Petro de MontPerson: et PetroPerson: eius filio, Johanne PictetiPerson: , Anthonio de GalleraPerson: , Nychodo MichiePerson: 32, fratre Petro RondinelliPerson: ordinis Predicatorum et me notario subscripto.

cf–Anno quo supra die vero martis decima septima mensis apprilisDate of origin: 17.4.1448–cf

15 avril 1448

Anno quo supra die vero lune decima sexta mensis apprilisDate of origin: 15.4.144833, comparente Petro ChavazPerson: coram prefatis dominis judicibus apud ChamventPlace: in camera superiori que dicitur domini de Monrichier34 quondam. Idem Petrus ChavatPerson: pro tunc alia noluit dicere sed peciit graciam et misericordiam sancte matris Ecclesie, necnon renunciari et concludiNotable spelling in causa, ac eciam procurator fidei. Quiquidem Petrus ChavatPerson: delatus et procurator fidei renunciaverunt processui et cause, et pecierunt concludi per prefatos judices concludi. Quiquidem prefati domini judices cg concluderunt cum predictis partibus et assignaverunt eisdem partibus diem martisDuration: Tuesday sequentem ad audiendum jus et sentenciam proferendum et procedendum ulterius prout juris fuerit et racionis.
Presentibus [p. 66]Page breakibidem nobili et potente viro domino Johanne de VergiezPerson: domino de ChamventPlace: , Ludovico de RiezPerson: , Petro de MontPerson: et PetroPerson: eius filio, Anthonio de GalleraPerson: , venerabilibus et discretis viris dominis Rolino TholometiPerson: curatoTerm: de ChamventPlace: , Petro CuchardiPerson: 35 curatoTerm: de OrbaPlace: , Stephano de BrenlesPerson: curatoTerm: de MastodPlace: testibus ibidem astantibus.

16 avril 1448

Die vero martis decima septima mensis apprilisDate of origin: 16.4.144836 virtute assignacionis suprascripte apud CampumventumPlace: ante domum Nycodi MichiePerson: , coram prefatis dominis judicibus comparuit prefatus PetrusPerson: inquisitus ad jus et sententiam diffinitivamTerm: proferendum de et super processu suo. Quo PetroPerson: ibidem existente et comparente, factoque ibidem sermone generaliTerm: , fuit idem Petrus ChavatPerson: sentencialiter et diffinitive condempnatus ch–ad carceres perpetuosAddition on the right margin" in another hand–ch per prefatos dominos judices, prout in quadam cedula papirea37 incipiente « In nomine sancte et individue Trinitatis, Amen ».
Presentibus ibidem nobili et potente viro domino Johanne de VergiezPerson: domino de ChamventPlace: , nobilibus viris Ludovico de RiezPerson: castellano dicti loci, Petro de MontPerson: et PetroPerson: eius filio, Guillermo de SiviriezPerson: , Johanne PictetiPerson: , Anthonio de GalleraPerson: , discretis viris dominis Rolino TholometiPerson: curato de ChamventPlace: , et Petro PoetiPerson: capellano.
Item magis idem ci–ComplicesMarginal note in the left margin by other hand (B)–ci Petrus ChavatPerson: in presencia Girardi de Piera FlourPerson: et Ludovici de RiezPerson: accusavit cj–NotaMarginal note in the left margin by other hand (B)–cj ck–Petrum CablozCorrection inline, replaces: CbaclPerson: –ck.

[p. 67]Page break

In nomine sancte et individue Trinitatis, Amen. Quia nos frater Petrus de AlnetoPerson: ordinis PredicatorumOrganisation: heretice pravitatis inquisitor in civitatibus et diocesibus LausannensiPlace: , GebennensiPlace: , SedunensiPlace: et quibusdam aliis civitatibus et locis a sancta Sede appostolica specialiter deputatus, et Leopardus de BoscoPerson: vicarius in hac parte reverendi in ChristoPerson: patris et domini domini GeorgiiCorrection above the line, replaces: uscm de SaluciisPerson: Dei et appostolice Sedis gracia LausannensisOrganisation: episcopi et comitis, per inquisicionem solertam per nos tam conjunctim quam divisim factam in et super facto heresis dampnate contra nonnullos notatos et suspectos de ipso crimine heresis dampnate, presertim per processum per nos contra te Petrum ChavazPerson: de WeytiboufPlace: parrochie de PeneyPlace: Lausannensis diocesisPlace: factum, invenimus, comperimus et nobis ex ipso tuo processu clarissime constat te multa nefandissimaTerm: , detestabilissima et orribilissimaNotable spelling in facto dampnate heresis commisisse, videlicet Deum omnipotentem, beatam virginem MariamPerson: , totamque curiam celestam et fidem catholicam atque suum batismaNotable spelling abnegando, diabolo in specie unius grossi mutonis nigri humane nature innimicoNotable spelling [homagium]Omission, restored by analogycn faciendo, et in signum veri homagii co eidem diabolo in specie predicta partem suiCorrected from: tuicp corporis, scilicet unciam suiCorrected from: tuicq parvi digiti manus dextre eidem donando atque obsculando in posterioribus cr genibus flexis, carnemque humanam more lupino devorando atque multa alia terribilia que in tuo processu lacius continentur faciendo, que eciam ore tuo proprio multiplicatis vicibus judicialiter coram nobis recognovisti tua spontanea voluntate pendente tercia monicione, in qua huc usque perseverasti et perseveras ut asseris, petens et requirens graciam et misericordiam sancte matris Ecclesie, que nulli claudit [p. 68]Page breakgremium redeunti.
Nos igitur prefati judices, actentis tuis dicti PetriPerson: criminibus predictis, nolentes quod te qui nequam fuistiCorrection inline, replaces: estcs nequior efficiaris propter tuam impunitatem, nolentesque te a misericodia et gracia nostre sancte matris Ecclesie excludere, adjunctis nobiscum ad hec laudabilius exequenda pluribus notabilibus viris ecclesiasticis et secularibus in jure divino et canonico expertis, de quorum consilio et assensu ad nostram sentenciam diffinitivam procedimus, prout sequitur :
Pen and ink drawing† ChristiPerson: nomine invocato, a quo omne rectum procedat judicium, solum Deum et sacram scripturam pre occulis habentes, non declinantes a dextris neque a sinistris, sed equo liberamine procedentes, ut de vultu Dei nostrum procedat judicium et occuli nostri videant equitatem, pro tribunali sedentes, per hanc nostram sentenciam diffinitivam quam in hiis scriptis de jurisperitorumTerm: predictorum consilio et assensu ferimus, pronunciamus, decernimus et diffinimus te dictum ct Petrum ChavazPerson: fuisse hereticum et in dampnatissimam heresimTerm: crudeliter corruisse, nunc autem penitentem et a laqueis dyaboli resipiscentem, cu recipiendumque ad graciam sancte matris Ecclesie, si tamen ex corde puro et consciencia non ficta ad Deum redeas, ut asseris et pretendis per exteriora signa contrictionis, decernentes te ante omnes debere ipsam heresim abjurareTerm: cv–debere debereCorrected from: debere–cvet omnes eius species.
Et ne tam orribilia peccata per te commissa remaneant impunita, decernimus et declaramus te vitam tuam et omnes dies tuos debere finire in carceribus perpetuis ad agendum perpetuam penitenciam in pane doloris et aqua tristicie, reservata tamen nostra in hac parte misericordia ; declarantes ulterius eadem nostra sentencia diffinitiva omnia et singula bona que tu habes et habuisti a tempore commissi criminis esse et esse debere confiscata, illaque confiscamus, confiscataque publicamus devidendaCorrected from: dividendacw et applicanda secundum canonicas sanxionesCorrected from: sanctionescx et camere appostolice constituciones ac patrie consuetudines.

[Signature:] Glaudius BurritazPerson: Notarial sign

[p. 69]Page break

[p. 70]Page break

[p. 71]Page break

Extrahuntur nomina accusatorum

Notes

  1. Damage through faded ink, restored by analogy.
  2. Corrected from: heresis.
  3. Deletion by strikethrough: Petro.
  4. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  5. Omission, restored by analogy.
  6. Addition above the line.
  7. Omission, restored by analogy.
  8. Corrected from: stultis.
  9. Deletion by strikethrough: mer[candiis].
  10. Corrected from: perditas.
  11. Corrected from: restitueret.
  12. Deletion by strikethrough: d.
  13. Deletion by strikethrough: re[cognovit].
  14. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  15. Damage through tear.
  16. Corrected from: heresis.
  17. Corrected from: benignitate.
  18. Deletion by strikethrough: a.
  19. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  20. Corrected from: es.
  21. Corrected from: patriam.
  22. Correction overwritten, replaces: o.
  23. Deletion by strikethrough: in[terrogando].
  24. Correction inline, replaces: jo.
  25. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  26. Deletion by strikethrough: et.
  27. Corrected from: requireret.
  28. Deletion by strikethrough: quod.
  29. Correction above the line, replaces: feci.
  30. Correction overwritten, replaces: n.
  31. Corrected from: torqueri.
  32. Deletion by strikethrough: n.
  33. Correction overwritten, replaces: eidem.
  34. Omission, restored by analogy.
  35. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  36. Corrected from: es.
  37. Corrected from: es.
  38. Addition above the line.
  39. Corrected from: inquisitus.
  40. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  41. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  42. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  43. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  44. Corrected from: superius.
  45. Deletion by strikethrough: supra.
  46. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  47. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  48. Corrected from: flammam.
  49. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  50. Corrected from: emictentes.
  51. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  52. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  53. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  54. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  55. Omission, restored by analogy.
  56. Corrected from: aquam.
  57. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  58. Deletion by strikethrough: quod.
  59. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  60. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  61. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  62. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  63. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  64. Deletion by strikethrough: Johannes DurierPerson: .
  65. Corrected from: quidam homo.
  66. Corrected from: apportavit.
  67. Omission, restored by analogy.
  68. Corrected from: manutenebit.
  69. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  70. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  71. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  72. Deletion by strikethrough: cun[buritur].
  73. Corrected from: monstrat.
  74. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  75. Deletion by strikethrough: ver[sus].
  76. Corrected from: quo.
  77. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  78. Deletion by strikethrough: quia.
  79. Deletion by strikethrough: in c[apite].
  80. Deletion by strikethrough: fui[sset].
  81. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  82. Correction inline, replaces: inducere.
  83. Deletion by strikethrough: de.
  84. Deletion.
  85. Deletion by strikethrough: ren[unciaverunt].
  86. Addition on the right margin" in another hand.
  87. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  88. Marginal note in the left margin by other hand (B).
  89. Deletion by strikethrough.
  90. Correction inline, replaces: Cba.
  91. Correction above the line, replaces: us.
  92. Omission, restored by analogy.
  93. Deletion by strikethrough: in.
  94. Corrected from: tui.
  95. Corrected from: tui.
  96. Deletion by strikethrough: obsc[ulando].
  97. Correction inline, replaces: est.
  98. Deletion by strikethrough: dictum.
  99. Deletion by strikethrough: resipiscen[…].
  100. Corrected from: debere.
  101. Corrected from: dividenda.
  102. Corrected from: sanctiones.
  1. Il s’agit des DominicainsOrganisation: établis au couvent de la MadeleineOrganisation: à LausannePlace: .
  2. Jean de VergyPerson: l’aîné, membre d’une famille noble de BourgognePlace: qui acquit la seigneurie de ChampventPlace: en 1377Date: 1377.
  3. Jean de JougnePerson: , notable de la ville d’OrbePlace: , peut-être en lien de parenté avec Pierre de JougnePerson: , châtelain et bailli d’OrbePlace: et d’EchallensPlace: pour Louis de ChalonPerson: , prince d’Orange (Barbey 1926, p. 162–163).
  4. On trouve un Jean PittetPerson: bourgeois, marchand et syndic d’YverdonOrganisation: en 1444Date: 1444. En 1452Date: 1452, il fonde avec son frère la chapelle de saint Claude le Confesseur. En 1468Date: 1468, il prête serment de fidélité au duc Jacques de SavoiePerson: . Est-ce le même comme l’a considéré Roger Déglon (Déglon 1949) ?
  5. On trouve un Pierre PoletiPerson: , prêtre et curé desservant l’église de BevaixPlace: en 1453Date: 1453 (Wildermann 1993, p. 167–168). Il s’agit probablement du même.
  6. Il s’agit de Claude BurritazPerson: .
  7. Berthold BarbamPerson: est également dénoncé par Pierre AntoinePerson: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 108, 110). Ostorero dans Ostorero et al. 2007, p. 92–97.
  8. Lieu-dit et ancien hameau situé entre VuiteboeufPlace: et Vugelles-la-MothePlace: , d’où vient Jaquet MarrenaulPerson: .
  9. Jaquet MarrenaulPerson: est également dénoncé par Pierre AntoinePerson: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 108).
  10. Probablement boucher, puisqu’il loue une boucherie à la ville d’YverdonPlace: pour 28 sousCurrency: 28 en 1447Date: 1447. En 1441Date: 1441, il se rend à FribourgPlace: chercher un barbier pour pratiquer une opération sur une lépreuse, celui d’YverdonPlace: ne s’en sentant pas capable ; il reçut pour cela 4 livresCurrency: 4 lb et 5 sousCurrency: 5 . En 1468Date: 1468, il prête serment de fidélité au duc Jacques de SavoiePerson: (Déglon 1949, p. 218, 245 et n. 318).
  11. Lieu difficilement identifiable. Éventuellement PraratoudPlace:  ; mais la BroyePlace: n’est pas la région qui nous intéresse ici.
  12. Il s’agit probablement de la Pierre du Bon ChâteauPlace: , dite aussi Pierre des SorciersPlace: , située à 3 km à l’ouest de BaulmesPlace: , sur la route de l’Abergement.
  13. Jean AnselPerson: est également dénoncé par Pierre AntoinePerson: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 108).
  14. Aymonet TissotetPerson: a été condamné au bûcher en février 1448Date: February 1448, après une première accusation en 1441Date: 1441. Il est également dénoncé par Pierre AntoinePerson: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 108). Voir également Ostotrero dans Ostorero et al. 2007, p. 92–97.
  15. Le nom a été biffé, ce que confirme la mention ajoutée en marge gauche par une autre main. Dénoncé par Pierre ChavazPerson: , il a vraisemblablement fait l’objet d’une enquête qui l’a innocenté ; son nom a ensuite été biffé car il a été acquitté, comme le signale cette note marginale. En raison de l’éloignement géographique, il faut certainement exclure une parenté avec Jaquet Durier alias CostumierPerson: , condamné à mort pour hérésie le 15 mars 1448Date: 15.3.1448.
  16. En raison de l’éloignement géographique, il faut certainement exclure une parentée avec Catherine QuicquatPerson: , puisqu’Henri QuicquouxPerson: vient d’OrbePlace: .
  17. Il faut certainement l’identifier avec l’altariste Petrus MartiniPerson: , d’OulensPlace: , en charge de l’autel Saint-Antoine de l’église d’OrbePlace: lors de la visite paroissiale de 1453Date: 1453 (Wildermann 1993, p. 504). Le personnage réapparaît dans le procès de Pierre AntoinePerson:  : il y est désigné comme chapelain et profane une hostie qu’il a probablement dérobée (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 112, 113).
  18. Il est peut-être apparenté à Pierre VaillantPerson: , de BaulmesPlace: , qui remit à la ville d’YverdonPlace: incendiée le 22 juillet 1456Date: 22.7.1456 un muids de froment, 9 florins de petit poids et 3 aunes de drap noir pour tailler des chaperons à six femmes qui avaient perdu leur mari dans l’incendie (Déglon 1949, p. 317).
  19. En raison de l’éloignement géographique, il faut certainement exclure une parenté avec Claude BochetPerson: , accusé de sorcellerie en 1479Date: 1479 (Maier 1996, p. 105–107, 396–397).
  20. Faut-il l’identifier avec Pierre VuilleminPerson: , bourgeois d’YverdonOrganisation: , dont le fils HumbertPerson: est reçu comme enfant de choeur à YverdonPlace: en 1453Date: 1453 ? (Déglon 1949, p. 268 et 307).
  21. Pierre QuibolazPerson: , bourgeois de GrandsonOrganisation:  ; en 1458Date: 1458, il reconnaît tenir une maison de deux toises et demi dans le grand bourg de GrandsonPlace: , acquise de feu Jacques de PierrePerson: , de GiezPlace: , donzel, maison voisine de celle de la veuve de Perronet MercierPerson: (ACV, Fq 5, fol. 8v). Il survit donc à la dénonciation de sorcellerie proférée contre lui par Pierre ChavazPerson: .
  22. S’agit-il de Perrissona JoelazPerson: du mandement de GrandsonPlace: , mentionné par Pierre AntoinePerson: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 113) ?
  23. Jean ApothélozPerson: est également dénoncé par Pierre AntoinePerson: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 108, 110, 111). En 1452Date: 1452, NicolePerson: , fille de feu RolinPerson: d’EchallensPlace: et épouse de feu Jean ApothélozPerson: d’OnnensPlace: , reconnaît tenir les biens de son père (ACV, Fq 7, non folioté). Jean ApothélozPerson: serait donc décédé avant 1452Date: 1452.
  24. Il s’agit éventuellement de CossauxPlace: .
  25. Il s’agit éventuellement de Villars-BurquinPlace: , de Villars-EpeneyPlace: ou de Villars-sous-ChampventPlace: .
  26. Humbert RenaulPerson: , riche marchand, bourgeois et syndic d’YverdonOrganisation: en 1448Date: 1448. Il survit aux dénonciations d'hérésie proférées contre lui tant par Pierre ChavazPerson: que par Pierre AntoinePerson: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 108).
  27. Il s’agit éventuellement de Essert-PittetPlace: ou Essert-sous-ChampventPlace: .
  28. Il est également dénoncé par Pierre AntoinePerson: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 112).
  29. Grande tour du château de ChampventPlace: , située au nord-est.
  30. Lieu difficilement identifiable (la Combe à Botonger ?).
  31. Rolin TholomePerson: , curé de ChampventPlace: , est prêtre non-résident ; l’église paroissiale est desservie par Pierre BoillardPerson: de CossonayPlace: et Pierre BossonPerson: de RomainmôtierPlace: (Wildermann 1993, p. 431).
  32. En 1462Date: 1462, Nicod MichiePerson: , de ChampventPlace: reconnaît tenir un pré sis à MathodPlace: pour Louis de ChalonPerson: (ACV, Fq 5, fol. 134–135). C’est devant sa maison qu’est rendue la sentence contre Pierre ChavazPerson: .
  33. Le lundi 16 avril 1448 n’existant pas, nous rectifions au lundi 15 avril, le procès ayant probablement été suspendu le dimanche ; de plus, le lendemain est un mardi, comme on le lit au paragraphe suivant.
  34. Soit la « camera domini ».
  35. Pierre CuchardPerson: , curé d’OrbePlace: en 1448Date: 1448 et 1455Date: 1455, est le fondateur de plusieurs messes dans l’église d’OrbePlace: , patron de l’autel Sainte-Croix et Saint-Michel (Barbey 1926, p. 325; Wildermann 1993, p. 506, 509).
  36. Le mardi 17 avril 1448 n’existant pas, nous rectifions au mardi 16 avril.
  37. Une même pièce est produite lors du procès de Jeannette AnyoPerson: en 1461Date: 1461 (Modestin 1999a, p. 270 et Modestin 2003a, p. 123–124).