check_box zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 9-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, par Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega et Martine Ostorero

Citation : SDS VD D 1 9-1

Licence : CC BY-NC-SA

Procès de sorcellerie intenté contre Guillaume Girod, d’Henniez

1461 octobre 7 – 19. Château d’Ouchy

Guillaume Girod, de Henniez, comparait le 7 octobre 1461 devant le vicaire épiscopal Pierre Creschom, au château épiscopal d’Ouchy. L’inculpé confirme son intention d’avouer comme il l’avait déjà exprimé trois jours avant, lorsqu’il était emprisonné au château de Lucens. Suite à la première monition, il avoue et dénonce sept personnes (3 hommes et 4 femmes). Le lendemain, l’inculpé poursuit ses aveux devant la cour, présidée cette fois-ci par Jean André, official de Lausanne et vicaire épiscopal. Il ajoute treize personnes (8 hommes et 5 femmes) à sa liste de dénonciation. Le 12 octobre, le vice-inquisiteur Victor Massenet, qui préside la cour à partir de ce moment et jusqu’à la fin du procès, prononce la dernière monition, qui incite Guillaume à faire de nouveaux aveux. Le procureur de la foi, Pierre Pascua, demande ensuite de prononcer une sentence interlocutoire de torture, qui sera rendue par la cour le lendemain, le 13 octobre, et exécutée immédiatement. L’inculpé ratifie et complète alors ses aveux, qui seront ratifiés à nouveau le 16 octobre. Au total, 22 personnes (12 hommes et 10 femmes) sont dénoncées. Le procès est clos le 19 octobre, et il est probablement suivi de la condamnation à mort de l’inculpé.

Les procès de Pierre dou Chanoz (SDS VD D 1 7-1 : ACV, Ac 29, p. 72–91), de Jeannette Anyo (SDS VD D 1 10-1 : ACV, Ac 29, p. 120–135), de Guillaume Girod (SDS VD D 1 9-1 : ACV, Ac 29, p. 136–159) et de Perrissone Gappit (SDS VD D 1 11-1 : ACV, Ac 29, p. 160–195) sont les témoins d’une deuxième vague de répression, qui touche directement les possessions de l’évêque de Lausanne (Henniez, La Roche, Bulle) entre 1458 et 1465.

Le procès de Guillaume Girod occupe les pages 136 à 151 et 159 du registre Ac 29. Il a été consigné dans un cahier qui compte huit folios utilisés chacun des deux côtés (p. 136–151), trois folios blancs (p. 152–157) et un folio qui sert de couverture dorsale (p. 158–159). Ce cahier était conservé plié en deux. Les quatre derniers folios (p. 152–159) ont été découpés à la moitié le long du pli vertical. Cela a dû se faire après la rédaction du procès, car son intitulé – qui se trouve sur la couverture extérieure (p. 159) – a également été découpé : sa première partie, à savoir « Sequitur processus Guillelmi » manque, et nous ne lisons que « Girodi de Ennye », suivi d’une croix.

Le procès est rédigé par deux mains : la première a mis sur papier le texte proprement dit, avec des signes de lecture ressemblant à des flèches. L’écriture de ce notaire anonyme est plus serrée que celle de Soctens, avec plus de mots par ligne, et plus de lignes par page. Le nombre de mots abrégés, mais aussi de ratures et de renvois est plus élevé, et le texte en entier ne donne pas l’impression d’un travail aussi lent et méticuleux que celui du procès contre Pierre dou Chanoz. Une deuxième main a ajouté l’intitulé en tête du procès (p. 136), celui – tronqué – de la couverture dorsale (p.  159), ainsi que les nombreuses annotations marginales, parfois relevées par une main dessinée.

Texte édité

JhesusPersonne : MariaPersonne :

aProcessus Guillelmi GirodiPersonne : Aligné à droite

7 octobre 1461

bIn nomine Domini amen. Noverint universi quod anno a nativitate Domini Mo CCCCmo LX primo, die vero septima mensis octobrisDate : 07.10.1461, constituto coram ...Lacune dans le texte source (7 cm)c vicesgerente reverendi patris fratris Remundi de RotaPersonne : inquisitorisTerme : ortodoseTerme : Ainsi fidei d ordinis fratrum PredicatorumOrganisation : necnon venerabili viro domino Petro CreschomPersonne : in utroque jure bacalario, procuratore reverendi in ChristoPersonne : patris et domini domini Georgii de SaluciisPersonne : miseracione divina LausannensisOrganisation : episcopiTerme : et comitisTerme : , in presencia religiorumCorrigé de : religiosorume virorum fratris HumbertiPersonne : ...Lacune dans le texte source (1 mot)f professoris theologie ordinis fratrum MinorumOrganisation : et fratris Petri PascuaPersonne : ordinis PredicatorumOrganisation : procuratoris fideiTerme : , venerabilium et discretorum virorum dominoAinsi Petri FaliobePersonne : supprioreTerme : Sancti Marii LausannensisOrganisation : , fratris Glaudii LiardePersonne : g ordinis Sancti AugustiniOrganisation : reliosorumCorrigé de : religiosorumh prioratus Sancti MariiLieu : predicti, idem Johannis LucratorisPersonne : curatiTerme : de CrissieLieu : , Petri MaiorisPersonne : domicelli, castellaniTerme : Ripe OchiaciOrganisation : et Jacobi de AlpibusPersonne : clericiTerme : et burgensisTerme : LausannensisOrganisation : misiqueAinsi notariiTerme : subscripti in castro loci predicti Ripe OchiaciLieu d’origine : in stupha castri eiusdem a parte lacus Guillelmo GiroPersonne : i–de deCorrigé de : de–i j–EnyeLieu : castellanie de LucensLieu : Correction dans la marge de gauche, remplace : LucensLieu : –j1, detento in dicto castro super facto fidei, ac coram quibus supra sedentibus prefatus venerabilis vir Petrus CreschomPersonne : procurator jam fatus allocutus fuit predictum GuillelmumPersonne : in hec verba seu in effectu consimilia :
« Vide, GuillelmePersonne : , tu scis quod dominica proxime preteritaDate : dimanche, 04.10.1461 ego accessi ad te in castro de LucensLieu : 2 in quo pro tunc eras detentus et ibidem caritative te monui, quatenus te velles revocare, unionem sancte matris Ecclesie et reatum tuum sponte confiteri, et Ecclesia misereretur tui, prout melius scivi atque potui. Qui michi respondisti quod ita faceres, quod similiter te facturum promisisti hiis qui te a dicto loco de LucensLieu : huc aduxerunt, prout michi retulerunt. Successive vero ad me venit castellanusTerme : OchiaciOrganisation : hic presens qui michi dixit quod tu rogabas dominum nostrum LausannensemOrganisation : , me et alios officiarios inquisitoris fidei, quatenus huc venirent ad audiendum confessionem tuam quam sponte te facturum exhibes. Quare pro parte prelibati k patris domini nostri LausannensisOrganisation : hic sumus destinati ad tuam huiusmodi confessionem audiendum, cuiusquidem domini nomine tibi spondeo et promicto quod si tuam feceris in forma Ecclesie spontaneam et integram confessionem, nullum unde reportabis dampnum nec corporis tui lesionem. ».
Interrogando eum an ista sint vera, quiquidem GuillelmusPersonne : respondit : « Est verum, et quod adhuc esset in eodem proposito ».
Quibus sic peractis, prefatus dominus PetrusPersonne : procurator procuratorioque nomine quo supra, recepto prius de consensu prefati domini viceinquisitorisTerme : a dicto GuillelmoPersonne : inculpato corporali juramento ad sancta Dei euvangelia – quod et prestitit – quod reatum super quo est detentus pure, mere, veraciter et integre, omni mendacio semoto faciet, prefatus dominus procurator ipsum GuillelmumPersonne : adhuc pro prima monicioneTerme : et de communi consensu quo supra in forma Ecclesie monuit et requisivit, quatenus in vim sui preprestiti juramenti, quatenus crimen heresisTerme : super quo foret detentus et inculpatus [p. 137]Saut de pagesponte confiteretur et integre omni mendacio semoto ; et Ecclesia eum vice universa l que claudere nescit gremium redeunti ipsum benigne et misericorditer reciperet, nec unde aliquod sui corporis pateretur detrimentum.
Hanc monicionem sibi assignando pro prima et caritativa Ecclesie monicione, ad quam monicionem dictus GuillelmusPersonne : inculpatus regraciando dixit et respondit se suo preprestito juramento mediante ac per fidem suam quod confessionem m suam fideliter faceret et scelus suum detegeret.

Et primo dixit spontaneaque sua voluntate re[cogno]vitÀ l’original : revit quod verum est quod sunt circa XIIIIcimPériode : 14 années vel XVcim anniPériode : 15 années quod ipse GuillelmusPersonne : devenerat ad tantam paupertatem, quod ipse erat ad instanciam nonnullorum suorum creditorum juvandus ; quodque quadem die jovis, sunt – ut prefertur – XIIIIPériode : 14 années vel XV anniPériode : 15 années, ipso existente in perplexitateAjout au-dessus de la ligne avec un signe d’insertionn [in]Omission, complété(e) par analogieo quodam nemore sive quadam valle vulgariter nuncupata VaubernardLieu : Changement de langue : français3 ad scindendum p–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–p nemora, supervenerunt ad eum quidam Uldricus PictetPersonne : , Perrissona MoctetazPersonne : et dicta q JacoletazPersonne : qui dixerunt sibi : « GuillelmoCorrigé de : GuillelmerPersonne : , quid facis ? Quomodo te regis ? Vere, tu es pauper. Sed si tu velis nobis credere et facere ea que tibi dicemus, nos procurabimus quod tu eris dives nec umquam indigebis aliquo. ». Quibus ipse deponens dixit et respondit quod ita faceret.
Cui dixerunt : « Opportet quod tu venias nobiscum et facias homagium magistro nostro, et ipse ministrabit tibiAjout au-dessus de la lignes tantum auri et argenti, quod tu numquam eris pauper. ». Quibus ipse deponens t – ita – annuit et ad ipsorum Uldrici PictetPersonne : , Perrissone u MoctetazPersonne : et dicte JacoletazPersonne : v suggestionem – confessus fuit ipse deponens – se negasse Deum et totam Trinitatem et recepisse dyabolumTerme : in dominum suum.
Et tunc prefati UdricusPersonne : , PerrissonaPersonne : et dicta JacoletazPersonne : successive in crepusculo noctisPériode : la nuit post cenam duxerunt ipsum ad suam sectaTerme : w–Locus secteNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–w ad quendam locum qui nuncupatur vulgariter BaubamLieu : , et ibidem invenit dyabolum cum pluribus personis in specie unius canis nigriAjout dans la marge de gauche avec un signe d’insertionx. Qui fuit ipsum deponentem allocutus, dicendo : « Vis michi facere homagium. Et quid dabis michi in signum homagii ? y–Opportet quod tu des michi unum membrorum tuorum, et ego efficiam te divitem.Correction dans la marge de gauche, remplace : cui ipse deponens–y ».
Et tunc dictus Uldricus PictetPersonne : dixit eidem GuillelmoPersonne : deponenti : « Opportet quod tu facias sibi homagium et osculeris sibi culum. ».
Et tunc dyabolus in specie qua supra promisit sibi quod sibi numquam deficeret, sed eum efficeret divitem.
Qua promissione mediante z deponens dixit eidem dyabolo, ipso – asseruit – invito et per quos supra UldricumPersonne : et mulieres impensas quod sibi dabat unam unciam digiti sui, videlicet indicis manus sue dextere.
Quamquidem unciam ipse dyabolus in specie qua supra cum una ungula sua accepit incontinenti in signum homagii et promisit sibi servire etcAbréviation. [p. 138]Saut de pageaa–Forma homagiiTerme : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–aa In eodem instanti genibus flexis eidem cani osculatus fuit culum in homagium.
Interrogatus, quo nomine nuncupatur, dixit quod vocatur FiguretPersonne : et quod successive ipse ab–Nomen magistriTerme : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–ab cum quibus supra et pluribus aliis ibidem existentibus cenaverunt epulenter cenaque facta, extinctis candelis.
Interrogatus quid extinctis candelis fecerunt, dixit quod aliqui ibidem presentes habitaverunt cum certis mulieribus ibidem presentibus, videlicet cum sororibus et commatribus, sine faciendo differenciam aliquam, non tamen ipse deponens.
Quibus peractis, dyabolus in specie canis eundem GuillelmumPersonne : arripuit et reportavit in domum suam, quodque dictus magister suus pollicitus fuit sibi dare qualibet viceAjout au-dessus de la ligneac qua rediret ad sectam quinque solidosAjout au-dessus de la lignead, et quod in eodem loco vidit ultra quos supra Jascam RossazPersonne : , Guietam GoncetazPersonne : de VillarselLieu : , quendam dictum ...Lacune dans le texte source (1 mot)ae NantelmozPersonne : , af–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–af Johannem GrenePersonne : et plures sibi ignotos in maximo numero.
Interrogatus quales carnes comederunt in dicto loco, dixit quod obtimasAinsi carnes assatas.
Interrogatus quale vinum biberunt, dixit quod album et rubeum.
Interrogatus ubi recipiebant et in quibus vasis portabant, dixit quod predicta PerrissonaPersonne : aportabat in certis potis stanni et quod recipiebat in uno troncoCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : tonag ibidem prope et quod tunc ferebatur inter eos, quod erat de vino Henrici de CorvetoPersonne : et quod utebantur ibidem pulcris napis et mensis, sicuti solet in isto mondo ah.
Interrogatus de colore candelarum suarum et materia de qua, dixit quod erant coloris blavidiTerme : , ignorans de qua materia, quodque ignis et materia sunt eiusdem coloris.
Interrogatus si magister suus umquam venerat ad eum, expost quod fuit detentus, dixit quod sic, externa nocte, videlicet die lune preteritaDate : 05.10.1461, citra mediam noctem ai in specie unius nebule et sibi suggessit et posuit in consciencia quod ipse deponens combureretur et numquam alias.
Interrogatus qua voce dictus magister suus eum alloqueretur, dixit quod voce et lingaAinsi communi materna.
Interrogatus quibus verbis et per quem modum prestitit dictum homagium, dixit quod per modum per quem supra et quod sub verbis aj predictis, videlicet quod ipse recipiebat ipsum dyabolum in dominum suum.

Item dixit et deposuit se fuisse in dicta secta et in dicto loco adhuc semel et subsequenter per unum annum vel circa, et non plus.
Premissaque recitavit ak bina vel trina vice, variando in verbis suis, quia ultima vice dixit se dedisse dicto magistro suo digitum predictum totum ; et prius dixit quod unciam tantum.

Item fuit successive idem deponens per prefatum procuratorem interrogatus in vim sui preprestiti juramenti si sciverit quare fuit detentus. [p. 139]Saut de pageRespondit quod sic, videlicet quod super facto heresisTerme : per castellanum de LucensLieu : .

Interrogatus si habeat aliquem malivolum, dixit quod non, seque nescire aliquem sibi malivolum.

Item si sciat se ante detencionem suam fuisse infamatum de crimine heresis, dixit quod sic ; et a quo tempore, dixit et respondit quod sunt circa XIIIIPériode : 14 années vel XV anniPériode : 15 années, licet numquam fuerit sibi obprobriatum per quempiam.

Interrogatus si umquam aliquis advisavit eum, qui respondit quod sic, videlicet uxor sua que – ut asserebat – audiverat eius infamiamTerme : a multis atque per nobilesCorrection par-dessus, remplace : emal Gaspardum BrougiePersonne : castellanumTerme : de LucensLieu : , Jacobum de StaviacoPersonne : castellanumTerme : de VillarselLieu : et per Guillelmum TrochonPersonne : .

Interrogatus si de huiusmodi sua infamiaAjout au-dessus de la ligne avec un signe d’insertionam fecerit aliquam purgacionem, dixit quod non.
Interrogatus quare, dixit quod magister suus non paciebatur.

Interrogatus a quo tempore non fuit locutus cum magistro suo ante eius detencionem, dixit quod non fuit loquutusAinsi cum eo per unum mensem lapsum.

Interrogatus an umquam fuerit confessus crimen suum, dixit quod non, licet an voluerit semel confiteri cuidam sacerdoti ao ad presens defunctiCorrigé de : defunctoap ; qui sibi respondit quod non haberet potestatem.

Interrogatus an receperit multas pecunias a magistro suo, dixit quod nunquam aliquid, quia, licet sibi satis promiserit, tamen nichil observavit.
Et hec dixit, confessus fuit et respondit, presentibus quibus supra, et hanc sibi monicionem fecit prefatus dominus Petrus CreschomPersonne : procurator prefatus, eandem monicionem repetendo, statuendo sibi terminum pro secunda monicioneTerme : infra diem sabbati proxime futurumDate : 10.10.1461 infra quem crimen suum confiteri deberet.

aq–Die vero sabbati, nona mensis predictiDate : 10.10.1461, constitutis in castro predicto, in magna aula venerabilibus viris dominis Johanne AndreePersonne : licenciato in decretis, officialiTerme : curie LausannensisOrganisation : ar necnon dominus Petrus CreschomPersonne : procurator supranominatus, vicesgerensTerme : reverendi in ChristoPersonne : patris et domini nostri domini Georgii de SaluciisPersonne : miseracione divina LausannenisOrganisation : .–aq

[p. 140]Saut de page

8 octobre 1461

Anno quo supra, die vero octava mensis octobrisDate : 08.10.1461, constituto coram venerabilibus viris dominis Johanne AndreePersonne : licenciato in decretis, canonicoTerme : LausannensiOrganisation : , officiali curie LausannenisOrganisation : vicarioTerme : que in spiritualibus reverendi in ChristoPersonne : patris et domini nostri domini Georgii de SaluciisPersonne : miseracione divina LausannensisOrganisation : episcopi et comitis, et Petro CreschomPersonne : bacalario in utroque jure, eiusdem domini nostri LausannensisOrganisation : episcopi procuratorisCorrigé de : procuratoreas vicesgerente reverendi patris domini Remondi de RotaPersonne : inquisitoris supradicti in castro suprascripto et in magna aula castri eiusdem et ibidem pro tribunali sedentibus Guillelmo GiroPersonne : inquisito superius nominato, prefatus dominus Johannes AndreePersonne : , repetendo duas moniciones superius narratas, eidem GuillelmoPersonne : caritative – ut superius descriptum est – factas, iterum et pro tercia monicioneTerme : caritative et in forma Ecclesie auctoritate prelibati reverendi in ChristoPersonne : patris domini nostri LausannensisOrganisation : ac eciam domini inquisitoris jam fati primis quamplurimis caritativis advisamentis dictum GuillelmumPersonne : inquisitum monuit et requisivit, quatenus puram, meram et integram [veritatem]Omission, complété(e) par analogieat quam sciret de et super causa heresis de quoAinsi – ut premissum est – inculpatus extitit sibi diceret et sponte confiteri vellet, offerendo sibi misericordiam Ecclesie que gremium redeunti claudere nescit.
Quiquidem GuillelmusPersonne : ad huiusmodi monicionem et requisicionem Dessin à la plumeAjout dans la marge de gaucheaudixit se velle deponere integre casum suum dixitque et recognovitCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : de[posuit]av eius mediante juramento, jam superius per eum prestito, verum esse quod, sunt circa quatuordecim anni vel quindecimPériode : 14 années, causante inopia ad quam devenerat, ipso existente in maxima perplexitate in nemore quodam vocato en VaubernardLieu : Correction par-dessus, remplace : VaubanLieu : awChangement de langue : français in quo scindebat ligna, supervenit ax–ComplexNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–ax ad eum dominus Petrus GrenyerPersonne : capellanusTerme : de ...Lacune dans le texte source (1 mot)ay qui eundem GuillelmumPersonne : inquisitum interrogavit quid ibidem faceret ; cui respondit : « Ego volo scindere nemora ».
Et tunc prefatus dominus PetrusPersonne : dixit sibi : « Vere, videtur michi quod tu sis melencolicus. Quid hoc significat ? » Cui respondit : « Vos bene scitis quod ego solebam bene stare, et nunc reductus ad inopiam et diversis excommunicacionumAinsi4 sumus innodatus ».
Quiquidem dominus PetrusPersonne : sibi respondit : « Si velis michi credere, ego procurabo quod efficieris dives, nec umquam habebis parum ». Cuiquidem domino PetroPersonne : ipse GuillelmusPersonne : inquisitus dixit et annuit se facturum quitquidAinsi vellet, dummodo sibi observaret quod dicebat.
Cui predictus dompnus PetrusPersonne : dixit : « Opportet te venire isto sero », videlicet quadam die jovis « mecum » ; et assignavit sibi locum az in croso nemoris de VaubanLieu : Changement de langue : français statim post cenam. [p. 141]Saut de pageIn quaquidem assignacione comparuit ipse GuillelmusPersonne : inquisitus et ibidem [invenit]Omission, complété(e) par analogieba dyabolum in specie unius hominis nigri admodum monachi nigri et dictum dompnum Petrum GrenyePersonne : cum multis aliis.
Quiquidem dompnus PetrusPersonne : dixit sibi : « GuillelmePersonne : , opportet quod tu facias homagium magistro nostro hic presenti, recipias eum in dominum et agneges Deum et totam Trinitatem, et ipse magister noster numquam deficiet tibi nec umquam habebis parum » ; quod similiter sibi promisit dictus dyabolus.
Et quod huiusmodi promissionibus mediantibus ipse GuillelmusPersonne : anegavit Deum et totam Trinitatem et recepit dictum dyabolum in dominum suum.
Interrogatus quomodo vocaretur, [dixit]Omission, complété(e) par analogiebb quod – prout superius jam deposuit – videlicet FiguretPersonne : .
Et tunc dictus FiguretPersonne : dixit sibi GuillelmoPersonne :  : « Opportet quod tu des michi unum ex membris tuis in signum homagii ».
Cui ipse GuillelmusPersonne : donavit unam unciam digiti sui, videlicet indicis manus sue dextere, quam statim – ipso FiguretPersonne : transfigurato in specie unius canis nigri – cum ungula sua arripuit et sibi GuillelmoPersonne : prebuit culum cui genibus flexis osculatus fuit in signum homagii.
Quibus sic actis, FiguretPersonne : resumpsit iterum figuram hominis nigri, promictendo sibi quod numquam esset pauper, ac eciam promisit sibi dare qualibet vice qua rediret ad sectam quinque solidos bone monete ; et ibidem fuit apportatus unus puer feminei sexus que erat filia Petri BonatPersonne : de SasselLieu : et, sic premissis peractis, ipse cum aliis ibidem existentibus cenarunt epulenter.
Interrogatus quales carnes comedebant, dixit quod carnes rustitas, et inter ceteras dictum puerum ; cenaque facta, fuerunt extincte eorum candele, et ibidem commiscuerunt homines cum mulieribus indiferenterAinsi, videlicet compater cum conmatre et consanguineus cum consanguinea, ac per modum superius expressum.
Interrogatus quibus candelis vident, dixit quod candelis blavisTerme : Changement de langue : français.
Interrogatus cuius coloris sit ignis, dixit quod eciam blavus.
Interrogatus bc–Complex coquaNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bc quis fuit eorum coquus, dixit quod Perroneta GrimalaPersonne : rustivit dictum puerum et carnes quas comederunt, dicens, quod in ipso puero deficiebant caput et manus dextera.
Interrogatus quid bibebant in ipsa secta, dixit quod bonum vinum in aliquo celario quod extrahunt bd [p. 142]Saut de pagea dolio cum certis instrumentis que ministrat eis magister eorum, et extrahendo vertunt culum contra dolium.
Interrogatus qui fuerunt presentes, dixit quod omnes superius per eum inculpati et accusati.
Item dixitCorrection par-dessus, remplace : a[gnoscit]be et recognovit se fuisse in dicta secta ita sepe, quod non posset recordari bf–MaleficiumTerme : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bf de numero.
Item dixit et recognovit quod sunt circa quatuor anniDate : 1457, quod ipse ivit ad dictam sectamAjout au-dessus de la lignebg, et in exitu dicte secte ipse cum aliquibus ex per eum preacusatisAinsi iverunt apud SasselLieu : parrochie de GrangesLieu : et ibidem interfecerunt puerum de quo erat gravida uxor Guillelmi EstevenodPersonne : mediantibus certis unguentis bh, per dictum FiguretPersonne : magistrum suum sibi traditis. Et in eodem instanti interfecerunt puerumTerme : Petri MonguerPersonne : de FetignieLieu : de quo eius uxor erat gravida, necnon duos bovesTerme : Mermeti MermetPersonne : de GrangesLieu : bi–Maleficium ☛Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bi et quatuor equosTerme : quos invenerunt in pascuis, videlicet ex unguentoTerme : predicto ; dicens ulterius se fuisse in morte quinque puerorum.
Interrogatus quid facerent de pueris per eos interfectis, dixit quod aliquando dimictebant eos, sed postquam erant tumulati, eos extrahebant et detumulabant secumque desportabantAinsi, solo capite dempto quem dimictebant.
Interrogatus de quo sunt candele, dixit bj–Nota de candelis videlicet de quo conficiunturNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bj quod ex pinguedine descendente ex carnibus puerorumTerme : rustitorum, et luchinumTerme : ex filis quibus solent fieri alie candele.
Interrogatus quo modo solent redire de secta, dixit quod dyabolus magister suus ungit eos certo unguento quo mediante feruntur et evolant quo volunt.
Interrogatus de quo solet fieri tale unguentum, bk–Nota de quo conficiunt unguentumTerme : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bk recognovit quod fit ex medulis puerorum, ranisTerme : veridis et bufonibusTerme : qui solent stare circa sepes.
Interrogatus quando vadit ad sectam, quid dicat uxor sua et quid dimictit cum ea loco sui, respondit quod uxor sua existimat eum esse in tabernaCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : t[er]bebl vel alibi quodque secum dimictit in lecto unum dyabolum in specie unius tronchii, gallice tronc, in quo dyabolus eum representat.
Interrogatus an habeat piscidem propriam ad conservandum dictum unguentum, dixit quod non, sed quod bm–ComplexNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bm Jaquetus CumynPersonne : de AgamantLieu : Correction à la hauteur de la ligne, remplace : Grambn servat piscidem eorum communem.
Interrogatus in quibus locis solent [p. 143]Saut de pagebo–Loca sectarumNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bo tenere sectam suam, dixit quod in duobus locis tantum, videlicet en VaubanLieu : et en VaubernardLieu : Changement de langue : français ; dicens ulterius quod ipse cum suis complicibus a festo Nativitatis beate MarieDate : 08.09.1461 fuerunt in dicta secta vigesies et ultra.
Interrogatus si semper vadant omnes, dixit quod non.
Dixit ulterius quod Vuillelmus NicoPersonne : tempore vite sue erat eorum thesaurarius et post eius decessum Jaquetus CumynPersonne : prenominatus qui satisfacit super salariis suis.
Interrogatus si aliquem viderit in dictis sectis et qui fuerunt cum eo, dixit et recognovit quod ultra preterLecture incertainebp per eum accusatis ipse vidit in dictis sectis qui fuerunt secum multociens Guillelmum douz ChanozPersonne : de EnyeLieu : , Johannetam MontagruePersonne : de bq–Complices ☛Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bq VillanovaLieu : , Nicodum PerryePersonne : de SuprapetramLieu : , Stephanum BorgonionPersonne : de VisimLieu : et Petrum BlanPersonne : de Tornye loz GrandLieu : qui comedit cum eo de puero Guillelmi EstevenoPersonne : prenominato quem ipsemet GuillelmusPersonne : deponens interfecit ; br–Nota contra RoletumPersonne : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–br ac eciam accusavit Petrum ViornazPersonne : de CugieLieu : , Roletum CugnyetCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : BugnyonbsPersonne : de MenieresLieu : , JaquetamPersonne : uxorem dicti BolosatPersonne : , uxorem JohannisPersonne : , Perronetam GrivelPersonne : de GrangesLieu : , YsabellamPersonne : relictam Grossy CrochonPersonne : .
Advisatus per prefatos dominos quod male faceret si aliquem inculparet injuste, dixit quod sub dampnacioneTerme : anime sue et in vim sui prestiti juramenti quod neminem accusavit injuste.
Interrogatus si umquam fuerit confessus huiusmodi peccata, dixit quod non, salvo dumtaxat quod semel voluit confiteri quodam domino Jacobo CoquiliatPersonne : qui noluit eum audire, dicens se non habere potestatem.
Item dixit et recognovit se multociens fuisse in tempestando blada, et maxime in anno presenti, quando blada de VuisterneisLieu : 5 et locorum circumvicinorum fuerunt tempestataTerme : .
Interrogatus ubi recipiunt grandines, dixit quod in fontibus VuysLieu : 6 ex quibus percuciendo desuper cum virga extrahunt bt–Nota de grandinibusNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bt grandines qui postea elevantur in nubibus, et ipsi hereticiTerme : cum eis per dyabolum ad dispergendum.
Item dixit ulterius idem GuillelmusPersonne : inquisitus quod ipse et sui socii efficiuntur aliquando invisibiles et precedunt agricolas, seminantes blada, et illa recipiunt in ulnas suas, ne cadant in terram.
Interrogatus quare hoc faciant, dixit quod magister eorum ita fieri mandat quodque mala et dampna que inferunt aliis redundant sibi ad utilitatem.
Interrogatus quo modo volant per aera, dixit quod mediantibus unguentis suarum piscidum ex quibus se ungunt et tunc evolant quo volunt ; dicens se de huiusmodi crimine heresis de et pro quo fuit accusatus et detentus se per juramentum, per eum superius prestitum, nichil aliud scire.
Interrogatus ulterius [p. 144]Saut de pagebu–Nota de corpore ChristiTerme : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–bu si receperit corpus Christi in singulo festo Pasche a tempore quo fecit homagium dyabolo, dixit et respondit quod sic.
Interrogatus quo modo usus fuit, dixit quod non fuit usus, sed reservavit in ore, et postquam extra ecclesiam aliquando portavit ad stabulum porcorum, aliquando posuit intra fimum et aliquando conculcavit cum pede.
Interrogatus a quo tempore citra non fuit locutus cum magistro suo, dixit quod a festo Nativitatis beate Marie virginis.
Interrogatus ad quid tunc vocavit eum, dixit quod ipse GuillelmusPersonne : vocavit eum ad finem quod sibi satisfaceret super salariis.
Cui prefatus dominus officialis dixit : « GuillelmePersonne : , tu varias in processu tuo. Quare timeoCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : moneobv ne tibi deterius contingat, caveas ne deludas Ecclesiam ».
Exadverso frater Petrus PascuaPersonne : bw procurator fidei ibidem presens et eo procuratorio nomine dixit atque proposuit quod, actentis variacionibus ex processu dicti GuillelmiPersonne : inculpati colligibilibus, ut bx veritas extorqui posset ex ore suo : ipse venebatAinsi inquivendusAinsi per torturamTerme : , petens super hoc interloqui.
Et tunc memoratus dominus, prefato GuillelmoPersonne : instante et petente, prefixit terminum pro quarta dilacione ex superhabendis infra diem sabbati proxime futuramDate : samedi, 10.10.1461 infra quem ipse GuillelmusPersonne : deberet se advisare et crimen suum veridice et integre confiteri, presentibus ibidem magistro Girardo de PlacitoPersonne : , nobili Petro MaiorisPersonne : , Ludovico DauxPersonne : , Johanne CarmentrantPersonne : et Stephano MistralisPersonne : clericis necnon Glaudio BuritazPersonne : by–notario LausannensiLecture incertaine–by7, testibus ad premissa vocatis et rogatis.

12 octobre 1461

Anno quo supra, die vero lune duodecima mensis predictiDate : 12.10.1461, constituto in loco quo supra coram religioso viro fratre VictorePersonne : ...Lacune dans le texte source (1 mot)bz vicesgerente prenominati domini inquisitoris atque magistro Girardo de PlacitoPersonne : subscripto procuratore [p. 145]Saut de pageper venerabilem virum dominum Petrum CreschomPersonne : prelibati reverendi in ChristoPersonne : patris domini nostri LausannensisOrganisation : episcopi Guillelmo GirodiPersonne : inculpato prenominato, prefatus frater VictorPersonne : nomine ac pro parte officii inquisicionis et auctoritate appostolica sibi in hac parte commissa ac eciam pro parte prelibati reverendi patris domini nostri LausannensisOrganisation : episcopi monuit iterum ac pro dilacione qua decet prefatum GuillelmumPersonne : in forma Ecclesie, offerendo sibi misericordiam Ecclesie, quatenus crimen heresis de quo – ut superius fit mencio – inculpatus extitit integre et veridice confiteretur previis quamplurimis caritativis sive salutis advisamentiis.
Quiquidem GuillelmusPersonne : statim et illico sibi respondit et dixit se jam fecisse processum suum quodque nesciret facere alium et quod per eum deposita in vim sui prestiti juramenti essent vera, salvo quod die jovis preteritcaa animo turbato dixit aliqua que revocare intendit, videlicet quod accusavit dominum Petrum GreniePersonne : sine causa cb, quare eum deculpavit.
Interrogatus quare eum inculpavisset, dixit quod hoc fecit ideo, quod dictus dominus PetrusPersonne : ipsum GuillelmumPersonne : inquisitum semel fecit excomunicari bina sentencia, sunt modo circa quatuor anniDate : 1457.
Item quod recordatur dixisse quod, postquam ipse cum comitiva8 sua interfecerant liberum Johannis BonatPersonne : , quod statim eum secum desportaverant, quod non est verum, quia eum dimiserunt, sed postea detumulaverunt et asportaverunt, salvo capite et manu dextera que dimiserunt, quia non habebant cutellum ad scindendum caput, sed tordendo fregerunt in tantum, quod pars brachii dextera remanxit cum capite.
Item dixit quod male dixit quando dixit quod ipse dimictebat quando ibat ad sectam unum tronchum nemoris cum uxore sua, quia non est verum, nam semper ivit ad sectam quando uxor sua existimabat eum esse in campis vel in taberna.
Dixit eciam quod non est verum quod dictus Petrus GreniePersonne : [p. 146]Saut de pagecc–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–cc eum posuerit et induxerit ad huiusmodi sectam, sed Uldricus PictetPersonne : , ly JacolitazPersonne : et Perrissona MoctetazPersonne : , prout in principio sui processus deposuit, sed dixerat animo turbato.
Item dixit quod per conscienciam Dessin à la plumeAjout dans la marge de gauchecd suam numquam fuit presens in conficiendo grandines, nec eciam portando.
Item dixit et deposuit quod die festi Nativitatis beati Johannis baptistePersonne : Date : 24.06.1461 ipse cum ce cf–ComplexSoulignéNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–cf Girardo BastardPersonne : de ChiryeLieu : et Jaqueto CumynPersonne : complicibus suis, redeundo de RotondomonteLieu : , interfecerunt duas vachas – mediantibus suis unguentis – Johanni BerthoPersonne : de ChiryeLieu : quas invenerunt ante domum suam subtus loz Nevauz douz TeitLieu : Changement de langue : français9 que fuerunt statim mortue, ipsis tactis dicto unguento, et portabat pissidem Jaquetus CumynPersonne : de qua fuerunt interfecte.
Item dixit et recognovit quod dyabolus in specie unius monachiTerme : nigri celebrat missam in secta usque ad Sanctus et ibidem restat, nec procedit ulterius.
Item dixit et recognovit quod, expost quod ipse fecit homagium dyabolo, quibuscumque in contrarium cg–De corpore ChristiNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–cg per eum depositis non obstantibus, ipse numquam expost recepit corpus Christi nisi semel, et eo tunc reservavit et posuit subtus pedem suum et ibidem conculcavit, videlicet anno preterito, dicensCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : dixitch nil aliud velle dicere preterque quod omnia contenta in processu suo primo sunt vera, premissis salvis, salvo quod ci–ComplexNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–ci accusavit Johannem MagnynPersonne : de VillarLieu : 10 quem actestatur esse ex complicibus suis quodque ipse GuillelmusPersonne : unacum dicto Johanne MagnynPersonne : die festi AssumpcionisCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : Asum[cionis]cj beate MarieDate : 15.08.1461 interfecerunt duos boves qui erant Guillelmi ForesteirPersonne : de BocensLieu : in uno prato, sito subtus dictam villam, adsistente sibi Jaqueto CumynPersonne : qui portabat [p. 147]Saut de pagepissidem unguenti ex quo ipsos interfecerunt.
Quibus sic peractis, prefatus frater Petrus PascuaPersonne : procurator procuratorio nomine quo supra dixit et peciit prout supra, videlicet actentis variacionibus de quibus supra, veritatem fore extorquendam ab ore dicti GuillelmiPersonne : per torturam et ipsum ad hoc condepnari et sibi procuratori adjudicari, prefato GuillelmoPersonne : adhuc petente unam dilacionem quam sibi misericorditer concessit memoratus viceinquisitor ad primam juridicam qua ipsum inibi pro tribunali pro huiusmodi causa audienda sedere contigerit perhentorie et precise et una monicioneTerme : pro omnibus, procuratore predicto non consenciente, sed petente super premissis interloqui, presente ibidem fratre ...Lacune dans le texte source (1 mot)ck ordinis fratrum Predicatorum LausannensiumOrganisation : , Glaudio de PontPersonne : .

13 octobre 1461

Anno quo supra, die vero martis XIIIa dicti mensisDate : 13.10.1461, constituto prefato GuillelmoPersonne : coram prefato domino viceinquisitore, adsistente inhibiAinsi magistro Girardo de PlacitoPersonne : procuratore subscripto prelibati reverendi in ChristoPersonne : patris et domini nostri domini Georgii de SaluciisPersonne : miseracione divina LausannensisOrganisation : episcopi, prefatus dominus viceinquisitor iterum caritative monuit et requisiit in forma Ecclesie, una monicione pro omnibus, dictum Guillelmum GirodiPersonne : inquisitum, quatenus puram et meram sui criminis de quo inculpatur veritatem [vellet confiteri]Omission, complété(e) par analogiecl.
Quiquidem GuillelmusPersonne : dixit et deposuit se non velle aliud deponere quam deposuit, petens sibi et coram relegi totum processum suum.
Exadverso comparuit prefatus cm magister Girardus de PlacitoPersonne : procurator fidei ac eciam procuratorio nomine quo supra prefati domini nostri Lausannensis episcopi, petens dictum GuillelmumPersonne : sibi adiucariCorrigé de : adjudicaricn, torquendiTerme : et tormentis subici, donec veritas ab ore suo [eruatur]Omission, complété(e) par analogieco super huiusmodi casum super quo inquietatur ac de quo quamplurimum diffamatusTerme : et inculpatus extitit, dicens ita de jure fieri deberi, et super hoc peciit [p. 148]Saut de pageinterloqui.
Ad cuiusquidem procuratoris instanciam, ut prefertur, petente et requirente dicto GuillelmoPersonne : ab omni carcere relaxari, statim et incontinenti suam protulit et promulgavit in scriptis interlocutoriam sentenciamTerme : prefatus frater VictorPersonne : viceinquisitor prenominatus contra dictum Guillelmum GirodiPersonne : inculpatum infrascripti tenoris, annuendo se signo sancte crucis, more boni judicis, habito prius consilio super hoc cum jurisperitis. Tenor dicte sentencie interlocutorie talis est :

[Note dans la marge de gauche :] Dessin à la plume

ChristiPersonne : nomine invocato, et solum Deum pre oculis habentes, per hanc nostram sentenciam interlocutoriam quam de jurisperitorum consilio ferimus in hiis scriptis, quia nobis constat, te Guillelmum GiroPersonne : diffamatum et suspectum de crimine heresis atque accusatum, actentis eciam variacionibus in processu tuo descriptis perjurioque quod multiplicatis vicibus incurristi et aliis indiciis contra te laborantibus etcAbréviation., decernimus et declaramus te GuillelmumPersonne : inquisitum torquendum fore et torture subiciendum, donec et quousque veritas ab ore tuo eruatur, citra membrorum tuorum mutilacionem et sanguinis effusionem de quo expresse protestamur.

Lata et inscriptisCorrigé de : in scriptiscp promulgata prefati domini viceinquisitoris interlocutoria sentencia preinserta, prefatus magister GirardusPersonne : procurator supranominatus ibidem prius procuratorisque nominibus quibus supra a me notario publico subscripto fieri peciit super premissis instrumentum et instrumenta, presentibus ibidem discretis viris Glaudio BuritazPersonne : et Glaudio de PontPersonne : notariis, necnon domino HenricoPersonne : ...Lacune dans le texte source (1 mot)cq capellanoTerme : reverendi in ChristoPersonne : patris domini nostri domini Georgii de SaluciisPersonne : miseracione divina LausannensisOrganisation : episcopi et comitis, testibus.

[p. 149]Saut de page

Successive vero ac paulo post, instante prefato magistro Girardo de PlacitoPersonne : procuratore fidei subscripto procuratorioque nomine quo supra, fuit dictus Guillelmus GiroPersonne : ad torturam ductus, ligatus, tractus et diligenter examinatus, quatenus crimen heresis super quo diffamatus et accusatus – ut premissum est – existit confiteretur integre et veraciter, omni mendacio secluso. Dixit et deposuit ultra premissa per eum confessata et recognita que affermavit in consciencia sua fore vera quod modicum antequam quedam mulier vocata lyChangement de langue : français MotetaPersonne : fuerit combusta nec capta, ipse GuillelmusPersonne : inquisitus cum ipsa MotetazPersonne : interfecerunt unam filiam Jaqueti RenaudPersonne : de EnensLieu : quemAinsi comederunt loco dicto en VaubanLieu : Changement de langue : français, presentibus et comedentibus cum ipsis cr–ComplicesNote dans la marge de gauche par main secondaire (B)–cr Perroneta GrimalazPersonne : , Perrissona MotetazPersonne : et quadam alia muliere nuncupata la CreschyChangement de langue : françaisPersonne :  ; et in eodem sero interfecerunt unam vacham in angulo stabuli a parte inferiori domus dicti Jaqueti RynardPersonne : .
Item dixit et deposuit se singulis annis ex post quod fuit in dicta secta recepisse [corpus Christi]Omission, complété(e) par analogiecs, duobus annis de presentisLecture incertainect, quod semper usus fuit, salvo anno preterito quo reservavit in ore suo, et postquam fuit extra ecclesiam conculcavit subtus pedem suum.
Interrogatus quo modo ibat ad sectam, dixit quod aliquando dyabolus portabat eum, aliquando ibat pedes.
Item cu–Nota contra RoletumPersonne : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–cu accusavit Roletum CugnietPersonne : de MenieresLieu : qui multociens fuit cum eo in secta loco dicto en VaubanLieu : Changement de langue : français.
Item dixit et confessus fuit quod sunt circa novem anni lapsiDate : 1442 quod ipse dampnificavit in anchia dextera, gallice despoerazTerme : Changement de langue : français, Johannem RondetPersonne : de EnensLieu : , tangendo de uno unguento suo.
Item dixit se habere tres pissides in quibus servantur unguenta, sibi tradicta per dictum FiguretPersonne : magistrum suum, quarum una est ad interficiendum animalia, alia ad interficiendum homines et alia ad volandum ; et dixit quod sunt in ...Lacune dans le texte source (1 mot)cv sue domus in uno scrino subtus unum saliouzTerme : Changement de langue : français11
Interrogatus aliumde multipliciter, [p. 150]Saut de pagedixit se aliud nescire quodque si deberet poni in mille peciis, cw–nesciret aliud recognoscereAjout en haut de page avec un signe d’insertion–cw ; et sic fuit relapsus a tortura.
Quo relapso, fuit adhuc advisatus cx quod si aliquid dixerit quod non sit verum et si aliquid obmiserit quod dicat in vim prestiti juramenti sui, alioquin se miserabiliter dampnaret inculpando innocentes et occultando nocentes.
Qui respondit se nescire aliud deponere quam eacy que deposuit et recognovit que affermavit fore vera, presentibus quibus supra.

16 octobre 1461

Anno quo supra, die vero veneris festi beati GalliPersonne : confessorisDate : 16.10.1461, prefatus GuillelmusPersonne : advisatus cz–Nota contra RoletumPersonne : Note dans la marge de gauche par main secondaire (B)–cz per venerabilem et religiosum virum fratrem VictoremPersonne : viceinquisitorem supranominatum an vellet aliquid immutare nec addere in processu suo, dixit quod per eum in processu suo deposita que non revocavit sunt vera quodque non vult ulterius quidquam addere neque minuere, salvo quod quodam anno recordatur quod Jaquetus CumynPersonne : et Roletus CugnietPersonne : in quodam festo Pasche reservaverunt eucaristiam ChristiPersonne : quam portaverunt ad eorum sectam et ibidem rustiverunt super prunis, nec potuit comburi, sed remansit incombusta ; dicens omnia contentaCorrection par-dessus, da in processu suo fore vera, presentibus prefato domino viceinquisitore, fratre ...Lacune dans le texte source (1 mot)db ordinis fratrum PredicatorumOrganisation : , Glaudio de PontPersonne : , testibus ad premissa vocatis.

19 octobre 1461

Anno quo supraDate : 01.01.1461 – 31.12.1461, constituto coram prefato dc venerabili viro fratre VictorePersonne : viceinquisitore prefato GuillelmoPersonne : dd, videlicet die lune post [p. 151]Saut de pagefestum beati GalliPersonne : confessorisDate : 19.10.1461, dictus GuillelmusCorrigé de : Victorde adhuc multiplicatis verbis interrogavit dictum GuillelmumPersonne : an esset alias advisatus, videlicet utrum vellet ulterius mutare nec addere in processu suo, qui respondit quod non.
Interrogatus an vellet concludere in causa, qui respondit atque conclusit in causa quantum in se fuit, petens concludi per prefatum dominum viceinquisitorem cum eo in causa et processu huiusmodi.
Quidem dominus viceinquisitor conclusit cum eo, et sic df assignatus fuit ad diffiniendum, ipso GuillelmoPersonne : supplicante prefato domino viceinquisitore, quatenus ipsam diffinitivam intuitu pietatis [et]Omission, complété(e) par analogiedg casum suum expediat dh–quam tociensLecture incertaine–dh fieri poterit, presentibus ibidem fratre ...Lacune dans le texte source (1 mot)di ordinis fratrum Predicatorum LausannensiumOrganisation : et me notario subscripto.

[p. 152]Saut de page

[p. 153]Saut de page

[p. 154]Saut de page

[p. 155]Saut de page

[p. 156]Saut de page

[p. 157]Saut de page

[p. 158]Saut de page

[p. 159]Saut de page

GirodiPersonne : de EnnyeLieu :

Dessin à la plume

Annotations

  1. Changement de main : main secondaire (B).
  2. Changement de main : main principale (A).
  3. Lacune dans le texte source (7 cm).
  4. Suppression par biffage : necnon venerabili viro.
  5. Corrigé de : religiosorum.
  6. Lacune dans le texte source (1 mot).
  7. Suppression par biffage : eiusdem.
  8. Corrigé de : religiosorum.
  9. Corrigé de : de.
  10. Correction dans la marge de gauche, remplace : LucensLieu : .
  11. Suppression par biffage : domini nostri.
  12. Suppression par biffage : spe.
  13. Suppression par biffage : fid[eliter].
  14. Ajout au-dessus de la ligne avec un signe d’insertion.
  15. Omission, complété(e) par analogie.
  16. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  17. Suppression par biffage : Jaq.
  18. Corrigé de : Guillelme.
  19. Ajout au-dessus de la ligne.
  20. Suppression par biffage : ita.
  21. Suppression par biffage : Jacoletaz.
  22. Suppression par biffage : confessus fuit se tamquam male.
  23. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  24. Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion.
  25. Correction dans la marge de gauche, remplace : cui ipse deponens.
  26. Suppression par biffage : ipse.
  27. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  28. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  29. Ajout au-dessus de la ligne.
  30. Ajout au-dessus de la ligne.
  31. Lacune dans le texte source (1 mot).
  32. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  33. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : ton.
  34. Suppression par biffage : d.
  35. Suppression par biffage : sibi sug[gessit].
  36. Suppression par biffage : dicendo : « Ego v[e]ro ».
  37. Suppression par biffage : recep.
  38. Correction par-dessus, remplace : em.
  39. Ajout au-dessus de la ligne avec un signe d’insertion.
  40. Suppression par biffage : semel.
  41. Suppression par biffage : non.
  42. Corrigé de : defuncto.
  43. Suppression.
  44. Suppression par biffage : vicegerens.
  45. Corrigé de : procuratore.
  46. Omission, complété(e) par analogie.
  47. Ajout dans la marge de gauche.
  48. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : de[posuit].
  49. Correction par-dessus, remplace : VaubanLieu : .
  50. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  51. Lacune dans le texte source (1 mot).
  52. Suppression par biffage : vuz.
  53. Omission, complété(e) par analogie.
  54. Omission, complété(e) par analogie.
  55. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  56. Suppression par biffage : cum.
  57. Correction par-dessus, remplace : a[gnoscit].
  58. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  59. Ajout au-dessus de la ligne.
  60. Suppression par biffage : sibi.
  61. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  62. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  63. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  64. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : t[er]be.
  65. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  66. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : Gram.
  67. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  68. Lecture incertaine.
  69. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  70. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  71. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : Bugnyon.
  72. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  73. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  74. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : moneo.
  75. Suppression par biffage : peciit.
  76. Suppression par biffage : ipse.
  77. Lecture incertaine.
  78. Lacune dans le texte source (1 mot).
  79. Suppression par biffage : er.
  80. Suppression par biffage : interrog[atus].
  81. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  82. Ajout dans la marge de gauche.
  83. Suppression par biffage : Jaqueto ChiriePersonne : .
  84. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  85. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  86. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : dixit.
  87. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  88. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : Asum[cionis].
  89. Lacune dans le texte source (1 mot).
  90. Omission, complété(e) par analogie.
  91. Suppression par biffage : frater Petrus.
  92. Corrigé de : adjudicari.
  93. Omission, complété(e) par analogie.
  94. Corrigé de : in scriptis.
  95. Lacune dans le texte source (1 mot).
  96. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  97. Omission, complété(e) par analogie.
  98. Lecture incertaine.
  99. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  100. Lacune dans le texte source (1 mot).
  101. Ajout en haut de page avec un signe d’insertion.
  102. Suppression par biffage : si.
  103. Suppression par biffage : m.
  104. Note dans la marge de gauche par main secondaire (B).
  105. Correction par-dessus, .
  106. Lacune dans le texte source (1 mot).
  107. Suppression par biffage : fratre.
  108. Suppression par biffage : pref[ato].
  109. Corrigé de : Victor.
  110. Suppression par biffage : ad.
  111. Omission, complété(e) par analogie.
  112. Lecture incertaine.
  113. Lacune dans le texte source (1 mot).
  1. HenniezLieu : faisait partie de la châtellenie épiscopale de LucensLieu : .
  2. LucensLieu : est une ancienne propriété des évêques de LausanneOrganisation : . Le château et le territoire étaient administrés au nom de l’évêque par un châtelain et un major (Mottaz 1982, II, p. 159–160 et Berger 1963, p. 40).
  3. Lieu-dit dans les alentours d’HenniezLieu :  ; peut-être BurnandLieu : , à 1 km et demi au sud-est du village, près du bois des RâpesLieu : . Jean MoctetPersonne : , époux de PerrissonePersonne : , reconnaît en 1456Date : 1456 tenir de l’évêque Georges de SalucesPersonne : plusieurs petites parcelles de terre à HenniezLieu : , dont l’une à côté de la forêt en Vaul BernardLieu : . Parmi les détenteurs de terres voisines, on découvre l’accusé Guillaume GirodPersonne : .
  4. L’enseignement portant sur les excommunications avait atteint une grande complexité, en différenciant notamment les différents degrés d’excommunication (LexMA, IV, col. 170).
  5. Il s’agit soit de Vuisternens-en-OgozLieu : , soit de Vuisternens-devant-RomontLieu : .
  6. La proximité phonétique avec « Vuisternens » suggère un endroit près d’un des deux villages de ce nom. A 8 km au nord-ouest de Vuisternens-devant-RomontLieu : on trouve un lieu-dit Champ-du-VuazLieu : dans une région jadis peut-être marécageuse ; « vua » renvoie d’ailleurs à un gué (Aebischer 1976, p. 215).
  7. Peut-être « notariis Lausannensibus ». La distinction entre « clericus » et« notarius » n’est pas d’usage dans nos procès.
  8. « Comitiva » pour « societas ».
  9. Peut-être NeirvauxLieu :  : côte aujourd’hui boisée à 1 km et demi au nord de CheiryLieu : .
  10. De très nombreuses localités en Suisse romande s’appellent Villard ou Villars (Jaccard 1978, p. 511). Peut-être Villars-d’AvryLieu : , hameau d’Avry-devant-PontLieu : , où des Magnin sont attestés en 1415 (Modestin 1999a, p. 353–354).
  11. Ce mot indique un endroit pour cacher la cassette (« scrinum »).