check_box zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 11-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, by Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega and Martine Ostorero

Citation: SDS VD D 1 11-1

License: CC BY-NC-SA

Procès de sorcellerie intenté contre Perrissone Gappit, de Vuadens

1465 January 11 – February 4. Château de Châtel-Saint-Denis

Perrissone Gappit, de Vuadens, enfermée au château de Châtel-Saint-Denis en Fruence, est interrogée le 11 janvier 1464 par le commissaire Claude Burritaz, mandaté par le vicaire général de l’évêque de Lausanne Humbert Megeva, et par le vice-inquisiteur Damien Berruyer (« Berruerii »), pour faire face aux informations collectées dans une enquête préliminaire, instruite ce même jour et contenant les témoignages secrets de deux hommes et une femme de la même paroisse. Suite à des instigations de la part du commissaire, l’inculpée avoue et dénonce sept personnes (3 hommes et 4 femmes). Le 23 janvier, l’inculpée comparait devant le vice-inquisiteur Damien Berruyer, moment où elle se rétracte de sa confession. Lendemain, après la troisième monition, elle confirme partiellement ses aveux. Le 30 janvier, suite à la quatrième monition, le procureur de la foi [Jean Ruffi] demande une sentence interlocutoire de torture, qui sera délivrée par la cour le jour même et exécutée immédiatement ; elle s’achève par la promesse de Perrissone d’avouer. Lendemain, l’inculpée ratifie et complète ses aveux, qui seront à nouveau ratifiés le 1er février. Finalement, le 4 février le procès est clos et la cour condamne Perrissone à la confiscation de ses biens et à la remise au bras séculier pour être punie. Ce même jour, et suite à la lecture publique du sermon et de la sentence dans l’église paroissiale, l’inculpée est remise au bras séculier et exécutée.

Les procès de Pierre dou Chanoz (SDS VD D 1 7-1 : ACV, Ac 29, p. 72–91), de Jeannette Anyo (SDS VD D 1 10-1 : ACV, Ac 29, p. 120–135), de Guillaume Girod (SDS VD D 1 9-1 : ACV, Ac 29, p. 136–159) et de Perrissone Gappit (SDS VD D 1 11-1 : ACV, Ac 29, p. 160–195) sont les témoins d’une deuxième vague de répression, qui touche directement les possessions de l’évêque de Lausanne (Henniez, La Roche, Bulle) entre 1458 et 1465. Bien que ce procès concerne une inculpée de l’actuel canton de Fribourg (Vuadens), il a été réuni au registre ACV, Ac 29, qui contient majoritairement des procès relatifs au diocèse de Lausanne et au pays de Vaud. Les éditeurs respectent ainsi l’unité codicologique du registre.

L’ensemble des actes concernant Perrissone Gappit occupe les pages 160, 162 à 178, 180 à 186 et 194 à 195 du registre Ac 29. L’enquête préliminaire a été réunie avec le procès dans un même cahier, plié en deux. Il est probable que le procès ait été consigné à la suite de l’enquête préalable, dans le même fascicule, comme le suggère la couverture frontale de ce dernier : cette couverture porte en effet plusieurs inscriptions, dont l’intitulé de l’enquête préliminaire de la main de Claude Burritaz. Or ce premier intitulé a été biffé et remplacé par un autre, qui renvoie à la fois à l’enquête et au procès. Le deuxième intitulé est d’ailleurs daté du 4 février 1464 – à savoir le jour de la conclusion du cas – et signé de la propre main du vice-inquisiteur Damien Berruerii, qui a mené le procès à terme.

Le folio qui sert de couverture frontale (p. 160–161) est suivi de neuf folios contenant l’enquête préliminaire (p. 162–179), utilisés chacun des deux côtés à l’exception du dernier. Le procès à proprement parler occupe les quatre folios suivants (p. 180–187), utilisés eux aussi au recto et au verso, à l’exception du dernier. Le reste du cahier est formé de trois folios blancs (p. 188–193) et du folio qui sert de couverture dorsale (p. 194–195). La face intérieure de la couverture (p. 194) porte une note concernant les frères Nicod et Jordan Porvyam ; sur le dos du cahier a été préservée une liste de noms que nous avons cru pouvoir rattacher à une enquête postérieure. Le papier des folios sur lesquels le procès est conservé ainsi que celui de deux folios blancs qui suivent (p. 180–191) est d’une moindre qualité que le reste du cahier : il est à la fois moins épais, d’une couleur plus foncée et plus taché.

Les actes contiennent trois écritures différentes : l’enquête préliminaire a été mise sur papier par Claude Burritaz, tandis que le procès a été consigné par le notaire de Châtel Jean Colomb et par Jean Brunet, lesquels signent le procès-verbal après chaque séance. Le fascicule contient une seule annotation marginale.

Edition Text

JhesusPerson: MariaIn the original: MaPerson:

Informaciones et processus contra PerrissonamPerson: relictam Giraldi GappitPerson: , nunc uxorem Vuillelmi dou MollartPerson: in castro Castri in FruenciaPlace of origin: 1 anno Domini millesimo CCCCmo LXIIIIto, quarta februariiCorrection inline, replaces: ja[nuarii]cDate of origin: 4.2.14652.

[Signature:] Damianus BerrueriiIn the original: BriiPerson:

[Registratur’s sign below the line in a hand of the 20th century:] 1464Date: 1464

d–MargaretaPerson: uxor Anthonii ThomePerson: Addition on the bottom–d

[p. 161]Page break

[p. 162]Page break

11 janvier 1465

Anno Domini millesimo quatercentesimo LXIIIIto, die mercurii post festum Epiphanie Domini nostri.Date of origin: 11.1.1465

Sequitur informacio secreta de mandato venerabilium et circonspectorum virorum dominorum Humberti MegevaPerson: canoniciTerm: ecclesie cathedralis Beate Marie Virginis LausannensisPlace: vicariique generalis reverendi in ChristoPerson: patris et domini nostri domini Guillelmi de VaraxPerson: miseracione divina LausannensisOrganisation: episcopiTerm: et comitisTerm: et viri religiosi fratris Damiani BerrueriiPerson: ordinis fratrum Predicatorum LausannensiumOrganisation: vicarii parte reverendi domini inquisitorisTerm: fidei orthodosseTerm: , sumpta per Glaudium BurritazPerson: notariumTerm: et burgensemTerm: LausannensemOrganisation: , in et super facto accusacionis et inquisicionis parte procuratorum phiscalium3 fidei orthodosse contra et adversus PerrisonamPerson: relictam Girardi GappitPerson: de VuadensPlace: parrochie BuliPlace: , nucCorrected from: nunce uxoris Vuillelmi douz MollarPerson: , in castro Castri in FruenciaPlace of origin: super facto heresis detentam, que subsequitur.

Et primo Jordanus douz MollarPerson: , etatis triginta annorum vel circaAge: 30 years , nuptus et in grabato4 existens in domo sua paterna appellata ouz CrestPlace: Language change: French5 parrochie Castri in FruenciaPlace: , testis primus, juratus super sacro sanctis Dei euvangeliis per ipsum corporaliter tactis, diligenter, singulariter et secrete examinatus super infamiaTerm: PerrissonePerson: superius nominate eius noverce, in castro prenominato detente.
Quiquidem testis dixit, revelavit et deposuit sub periculo danacionisNotable spelling anime sue quod credit pocius eius PerrissonamPerson: novercam esse hereticam et de heresi diffamatamTerm: quam bonam cristianam, causis et racionibus sequentibus :
Primo quia credit et [p. 163]Page breaktenet ipsam PerrissonamPerson: detentam fuisse causa infirmitatis sue quam tunc paciebatur in grabato. Causam sue ciennieCorrection overwritten, replaces: pfTerm: reddens, dixit et deposuit quod sunt circa decem et octo anniDuration: 10 years quod eadem PerrissonaPerson: eius noverca fuit nupta cum Vuillelmo douz MollarPerson: eiusdem testis patre et tunc, factis sponsalibus, antequam eadem PerrissonaPerson: devenisset ad domum paternam, fuit sibi dictum et per plures relatum quod ipsa PerrissonaPerson: erat vehementer de heresi suspecta et diffamata.
Item ulterius dixit et in veritate deposuit quod fuit annus in nuper ultimo festo Nativitatis beati Johannis BaptistePerson: Date: 24.6.1464 (feast day), propter aliqua verba inter eundem testem et eandem PerrissonamPerson: inquisitam ipse JordanusPerson: testis eidem PerrissonePerson: inquisite latitavit seu absconditCorrected from: abscunsitg duos drobletosTerm: 6, communiter appellatos flocarTerm: Language change: French7 de AlamaniaPlace: , quibus latitatis, eadem inquisita furiose et maliciose contra eundem testem fuit irata, adeo et intantum quod eadem inquisita verbis acriorisUncertain readingh sibi testi minata fuit et dixit eidem inquisiteCorrected from: inquisitai quod pretextu dictorum drobletorum sive flocarLanguage change: French per ipsum testem sibi inquisite latitatorum, in proximo statim malum eidem testi accideret.
Quiquidem testis statim et illico, die crastina post dictas minas maximasCorrection overwritten, replaces: umj passus fuit dorolemCorrected from: doloremk et infirmitatem, ita et intantum quod ipse testis remansit in grabato tribus l edomadis in meliori tempore quando idem testis debebat sua prata falcare ; et tunc, existente in grabato ipso teste, ipse testis maximam contra dictam inquisitam habuit [p. 164]Page breaksuspicionem de heresi, nec poterat pati quod ipsa inquisita eidem testi aliquas pararet epullasNotable spelling commistibiles, sed fecit venire quandam ipsius testis neptem AnthoniamPerson: uxorem Johannis de RiandoPerson: . Que AnthoniaPerson: preparabat eidem testi et dabat sua comistibilia necessaria.
Videns tunc eadem inquisita eundem testem nolle pati quod eadem inquisita sibi aliqua comistibilia prepararet et, quamvis ipsa inquisita sibi prepararet comistibilia, ipse testis nolebat comedere, sed malebat pocius jeiunare propter suspicionem quam habebat contra ipsam inquisitam, videns m–eadem inquisitaCorrection above the line, replaces: eiusdem testi–m quod eorum prata remanebant falcanda et funistandaTerm: , venit uno mane ad dictum testem, et dixit eadem inquisita eidem testi : « Opera nostra male, fionTerm: Language change: French8. Melius esset tibi et nobis, ut surgeres et ires ad falcandum prata nostra que remanent post vicinos nostros ».
Qui testis respondit eidem inquisite : « Libenter irem, multum michi displicet hic manere, sed quia non possum, opportet quod maneam ».
Quequidem inquisita dixit eidem testi : « Si velles comedere illa que pararem tibi comistibilia et comederes, statim sanares de hac infirmitate ».
Qui testis respondit eidem inquisite : « Si CiremCorrected from: sciremn illa vera esse, libenti animo et proposse conarer illa comedere » ; et statim illa inquisita sibi paravit circa horam meridianam prandium et sibi apportavit ad comedendum [p. 165]Page breaket presentavit eidem testi in grabato, dicendo eidem : « Filii mi, comede audaterCorrected from: audactero et Deo previo statim sanaberis ».
Qui testis grandi cordis et velociter cum maxima fame comedit et, comestione facta, ipsa inquisita dixit eidem : « Surge et vadas ad negocia nostra ! ».
Qui testis statim paulo post comestionem se levavit, inductoNotable spelling suis vestibus, et se sensit leviatum valde de infirmitate sua.
Item ulterius dixit illa que secunturNotable spelling – que precedere debebant predepositis – quod ob anno presenti et die veneris ante festum Nativitatis DominiDate: Friday, 21.12.1464 incenaCorrected from: in cenap, quamvis q geninaretCorrected from: geiunaretr dictus testis post plura verba iniuriosa, inter ipsam inquisitam et testem habita, ipsa inquisitaCorrection inline, replaces: testiss paravit eidem testi quatuor pira cocta ad comedendum. Illaque comedit et statim fuit, prout est de presenti, maxima infirmitate detentus adeo et intantum quod visCorrected from: vixt potest exire lectum.
Interrogatus dictus testis an pretextu comescCorrection overwritten, replaces: suionis dictorum pirorum credat et teneat infirmitatem quam patitur pactiriCorrected from: patiriv, qui testis respondit suo mediante juramento pretactaNotable spelling quod sic, quia eadem inquisita sepe et pluries dixerat eidem : « Opportet quod tu vel ego exiamusNotable spelling domum, et pocius tu quam ego ».
Interrogatus an alia idem testis sciverit et audiverit de ipsa inquisita, qui testis dixit quod sic [p. 166]Page breaket quod in sua prima infirmitate trium edomadarumDuration: 3 weeks predesinatarum ipse testis taliter fuit infirmitate detentus et passionatus, quod omnes crines tam secreti quam alii sibi cicideruntNotable spelling ; et quod ipsa inquisita de heresi est diffamata, sunt circa decem octo anniDate: 1447 et, ultra dicens, plura alia audivisse de eadem inquisita, tamen de presenti alia noluit nec potuit dicere pretextu sue infirmitatis.
Item interrogatus an deposita per eum dolo malo deposuerit, qui testis suo juramento pretacto dixit quod non, nisi pro pura et mera veritate dicenda, prout credit etcAbbreviation.

Item Vuillelmus douz MollarPerson: , etatis sexaginta annorum vel circaAge: 60 years , vir dicte PerrissonePerson: inquisite delate, secundus testis, juratus diligenterque singulariter et secrete examinatus, dixit et deposuit :
Primo et ante omnia quod credit eandem PerrissonamPerson: inquisitam pocius esse hereticam quam bonam cristianam, causam sciencie sue reddens, dixit et deposuit quod sunt et fuerunt tres anni vel circa in nuper ultimo preterito festo Nativitatis DominiDate: 25.12.1462 quod supervenit in domo ipsius testis JohannetaPerson: eiusdem testis filia que serviebat domino prioriTerm: de Septem SalisPlace: , etatis tresdecim vel quatuordecim annorum,Age: 13 years [p. 167]Page breaket – prout moris est agricolis in festivis Natalibus – bibiaTerm: Language change: French fecerunt et, ipsis factis, preciniaveruntTerm: 9 ; sumpto precinio, eadem JohannetaPerson: voluit recedere, et dictus testis dixit eidem JohannetePerson: filie sue : « Vere opportet quod portes domino priori, magistro tuo, de istis bibiisTerm: Language change: French ».
Qui testis cepit unam particulam de dictis bibiisLanguage change: French. Dicta inquisita noverca ipsius JohannetePerson: eidem tanta bibia [non]Omission, restored by analogyw velle dare nec dimictere portare magistro suo, verba sinistra et iniuriosa contra dictum testem eiusdem inquisite virum habuit, et sibi testi eadem inquisita minata fuit intantum quod statim post recessum dicte filie ipse testis loquellam puram perdidit, prout adhuc de presenti caret eadem loquela nec potest loqui nisi cum massimaNotable spelling extremitate.
Item interrogatus ulterius idem testis an credat et teneat ipsam inquisitam fuisse causaNotable spelling sue loqueleNotable spelling perdicionis, quiquidem testis flendo amare dixit quod sic.
Item interrogatus an sciat ipsam PerrissonamPerson: inquisitam de heresi diffamatam et a quo tempore, qui testis suo jam pretacto juramento mediante dixit et deposuit ipsam esse diffamatam et de heresi vehementer suspectam, causantibus infirmitatibus tam sibi testi quam JordanoPerson: eius filio datis, sunt circa quatuor anniDate: 1461.
Item et an audiverit eandem PerrissonamPerson: [p. 168]Page breakinquisitam unquam dicentem horandoNotable spelling fidem suam catholicam, quiquidem testis dixit quod sic, uno semel eandem audiverat ad ipsorum patris et filii interrogacionem et, quamvis poterat dicere, tamen ipsa inquisita dixit taliter qualiter more antiquorum fidem suam catholicam, quod minime poterant intelligere.
Item interrogatus an dolo malo etcAbbreviation., qui testis dixit quod non, nisi pro pura veritate dicenda, prout credit.

Item MermetaPerson: uxor Glaudii AmoudriPerson: de PrayoPlace: parrochie predicte, tercia testis, etatis triginta annorum vel circaAge: 30 years , jurata diligenterque singulariter et secrete examinata in et super facto heresis et infamie PerrissonePerson: inquisite superius descripte, quequidem testis suo juramento pretacto dixit et deposuit verum esse quod erunt quinque anni in proximo futuro festo PascheTerm: Date: 1460 (floating holiday), ipsa existente in puerperio, quadam die, circa mediam noctemDuration: night supervenit dicta PerrissonaPerson: inquisita, gerente unam lucernam in qua erat quedam parva candela, emictens flamamNotable spelling seu lumenTerm: persum aut blovazLanguage change: French. Cuiquidem PerrissonePerson: inquisite eadem testis, in puerperio existens, loqui non potuit, pretimore habito, et statim eadem inquisita, videns [p. 169]Page breakipsam testem turbatam, statim et illico habiitNotable spelling et recessit deinde hora predicta.
Et die crastina eadem inquisita iterum revenit ad domum ipsius testis et portabat unum capriolum in suis manibus quem tenebat pedibus et venit ad lectum ipsius testis. Qua visa per eandem testem, ipsa testis se signo crucis signavit et credidit pretimore alta voce clamare, tamen non potuit, et statim eademCorrected from: eandemx inquisitaCorrected from: inquisitamy10 z–et credidit caperereCorrected from: capereaa et importare puerum dicte testis, sed non potuit propter obvacionem ipsius testis que dixit eidem inquisite : « Dicmite, quia non est tibi » et statim ipsa abAddition on the left margin by insertion mark–z habiit et recessit.
Videns dicta testis eandem inquisitam mala perpetrare cupiens, dixit eius viro et vicinis suis : « Certe ego nolo plus jacere sola ibidem, nam ista pessima mulier – loquendo de inquisista predicta – hoc sero credidit rappereNotable spelling de manibus meis puerum meum, et ipsa jam fuit altera nocte, sed non potuit, Deo auxiliante ».
Qui vir et vicine sue die crastina unum lectum fecerunt in cammeraNotable spelling ipsius testis, et tamen iterum, mala malis cumulando, ipsa PerrissonaPerson: inquisita die tercia immediate sequenti iterum revenit ad domum et cammeram ipsius testis hora quasi medie noctis sine lumine supra lectum ipsius testis, iterum credens capere puerum ipsius testis, sed ipsa testis manibus suis eripuit puerum et dixit eidem inquisite : « Certe pessima mulier, tu non habebis », credens alta voce clamare adeo, ut ille mulieres que jacebant [p. 170]Page breakin alio lecto prope ipsam testem eandem testem audire possent, sed non potuit clamare, quamvis una ex aliis mulieribus premissa bene percepit, tamen ipsa inquisita statim et illico festinanter recessit, et – prout dixit ipsa testis – eadem inquisita erat decapillata, quia sic eandem vidit per fenestram quando eadem inquisita exivit domum, et – prout credit – sui dicte inquisite pili capitis erant grissi.
Item ulterius dixit quod – sunt circa quinque anniDate: 1460 – eadem inquisita, ante domum ipsius testis existens, minata fuit acrociterNotable spelling eidem testi quod malum sibi eveniret, et statim ipsa inquisita posuit manum supra quandam testis filiam, dicendo eidem filie post apposicionem manus : « Sibi est solutum », loquendo de eadem teste eidem filie de suis debitis, et illico eadem filia infirmata fuit adeo et intantum quod se jacuit duobus annis vel circaDate: 1463 pretextu predicte manus apposicione.
Item ulterius dixit eademCorrection inline, replaces: p[redicta]ac testis suo pretacto juramento quod per medium ipsius inquisite, prout credit eadem testis, ipsa testis patitur impotenciam medietatis corporis partis dextre, intantum quod paucum se sentit de eadem parte dextrisNotable spelling ; dicens ulterius quod eadem inquisita a pluribus est diffamata etCorrection inline, replaces: q[..] etad quod per eam deposita sunt vera, prout credit et supra dixit et deposuit.
[p. 171]Page break
Item magis dixit eadem testis quod dictus puer masculus de quo in puerperio jacebat statim post existum puerperii ab humanis decessit. Quem puerum eadem testis credit defuntumNotable spelling fuisse pro majori parte per medium ipsius PerrissonePerson: inquisite ; dicens alia nescire, nisi prout supra dixit.

11 janvier 1465, plus tard

Die et anno quibus supraDate of origin: 11.1.1465, virtute informacionibusCorrected from: informacionisae supra scripte ac eciam precibus et requisicionibus af religiosi viri fratris Amedei GormiPerson: ordinis sancti AugustiniOrganisation: conventus ThononiensisPlace: GebenensisPlace: diocesis, de jussu prelibati domini vicarii inquisitoris11 in huiusmodi processu, presentibus Nicolleti BellossatPerson: mistralisTerm: dicti loci CastriPlace: , Nicodi de Media Villa alias PerrodPerson: et Jaqueti MorlunPerson: , Glaudius BurritazPerson: commissariusTerm: predictus ad castrum Castri de FruenciaPlace: in quo dicta PerrissonaPerson: inquisita detinebatur se transportavit12.
In stufa ipsius castri in qua dicta inquisita erat, quoquidem GlaudioPerson: ibidem existente, quibus supra nominatis testibus, in presencia Glaudii GanyonPerson: clericiTerm: LausannensisPlace: , prefatus GlaudiusPerson: commissarius protestatus fuit quod per aliqua que ibidem ageret non intendebat ipsam PerrissonamPerson: inquisitam retinere sub manibus prefatorum dominorum [p. 172]Page breakvicariorum, donec visis processu et informacione presentibus per ipsos venerabiles dominos vicarios13 et quod processerit de ipsorum voluntatibus.
Qua protestacione facta, eandem inquisitam coram se adduci fecit, qua ibidem presente, presentibus quibus supra, testes predictiNotable spelling ibidem presentes petit jurare idem commissarius super sanctis Dei euvangeliis more solito quicquam de ibidem actibusNotable spelling, factis et fiendis atque verbis audiendis [non]Omission, restored by analogyag revelare etcAbbreviation. ; eciam, prestito juramento per inquisitam de veritate agnoscenda, fuit eadem inquisita interrogata qua causa ibidem detinebatur, que inquisita prima facie respondit se nescire. Tamen post plura alia verba eadem PerrissonaPerson: inquisita dixit et sponte recognovit quod ipsa erat ibidem detenta per medium Glaudii AmoudriPerson: .
Interrogata qualiter, dixit et ah confessa fuit quod tamAddition above the lineai predictus GlaudiusPerson: quam MermetaPerson: eius uxor, sunt circa quatuor anniDate: 1461, eandem apud vicinos et parrochianos eandem inquisitam diffamaverunt aj.
Interrogata super quo ipsam inquisitam diffamaverant et quare, que inquisita respondit quod sunt circa quatuor anni circa festum PascheTerm: Date: 1461 (floating holiday), MermetaPerson: uxor GlaudiiPerson: predicti erat in puerperio de uno filio, et ipsa inquisita intravit domum et ivit ad dictam MermetamPerson: die dominicaDuration: Sunday de suis comparaliesTerm: Language change: French cum aliis mulieribus [p. 173]Page breakad eam estimandam, et – prout dixit eadem inquisita – ipsi GlaudiusPerson: et MermetaPerson: voluerunt dicere quod ipsa PerrissonaPerson: inquisita fuerat causa mortis pueri ipsorum de quo ipsa MermetaPerson: tunc jacuerat.
Interrogata an ipsa inquisita alicaNotable spelling alia vice fuisset ad domum ipsorum coniugum, que respondit : « Certe quod non ». Tamen paulo post confessa fuit ipsa inquisita quod fuerat ad domum ipsorum coniugum bina vice et de nocteDuration: night pro bono certe ad bonum faciendum et eandem MermetamPerson: visitandum.
Interrogata an de die vel de nocte, que inquisita visiCorrected from: vixak voluit dicere, tamen dixit et confessa fuit quod fuerat de nocte, circa mediam noctemDuration: night, sed nichil stetit, ymo statim recessit.
Interrogata an portaret lumen ita vel ne seu aliquid aliud, que respondit quod non.
Item ulterius interrogata eadem PerrissonaPerson: inquisita an sciverit aliquam aliam causam propter quam fuerit detenta quam superius descripta, dixit et respondit quod, prout credit, est detenta, casum non specifiando, propter quandam infirmitatem quam patitur Jordanus douz MollarPerson: , filius VuillelmiPerson: eiusdem inquisite viri.
Interrogataal quomodo et qualiter, que PerrissonaPerson: inquisita [respondit]Omission, restored by analogyam quod, prout ipse JordanusPerson: dicit et ad eiusdem inquisite pervenit noticiam, ipse JordanusPerson: infirmitate detentus, quod illam patitur infirmitatem pro et mediantibus tribus piris, per eandem inquisitam sibi [p. 174]Page breakJordanoPerson: pro eius prandio coctis et paratis die veneris ante festum Nativitatis Domini nostriDate: Friday, 21.12.1464, et quod ipsis mediantibus, ipse JordanusPerson: – qui eaandem comedit – dixit infirmitatem quam patitur patteriNotable spelling propter comestionem ipsorum pirorum, per ipsam inquisitam sibi dactorum.
Item ulterius interrogata eadem PerrissonaPerson: inquisita an habuerit aliqua verba cum ipso JordanoPerson: ante comestionem dictorum pirorum, que inquisita respondit quod non. Tamen ulterius dixit et confessa fuit [fuisse]Omission, restored by analogyao debatum inter ipsam inquisitam et VuillelmumPerson: eiusdem inquisite virum habitum pro bibiisLanguage change: French, per VuillelmumPerson: eius virum – ipsa PerrissonaPerson: invittaNotable spelling – datis JohannetePerson: eiusdem VuillelmiPerson: filie pro portando domino priori de Septem SalisPlace: eiusdem JohannetePerson: magistro.
Item interrogata an aliquod accidens evenerit ipsi VuillelmoPerson: eius viro, que inquisita respondit quod non.
Item ulterius interrogata an prefatus VuillelmusPerson: eius vir ante debatum predictum haberet loquelam apertam, que respondit quod sic.
Item interrogata an paulo post perdiderit loquelam seu [habuit]Omission, restored by analogyap impedimentum loquele quod de presenti patitur ipse VuillelmusPerson: , quequidem PerrissonaPerson: respondit quod ipse VuillelmusPerson: perdidit eam loquelam in QuadragesimaTerm: tunc novissime preteritaDate: floating holiday14 in quodam campo in quo tunc arabant pro avena seminanda et quod ipse cecidit supra terram quasi mortuus.
Interrogata ulterius an ipsa ciretCorrected from: sciretaq que fuit causa [p. 175]Page breakquare cecidit et an ipsa fuerit in culpa, que PerrissonaPerson: inquisita respondit quod non.
Item ulterius interrogata an predictus VuillelmusPerson: eius vir loquelam de presenti habeat aptam sine impedimento, que inquisita respondit quod sic.
Item ulterius interrogata an ipsa inquisita fuerit unquam de heresiCorrected from: heresisar crimineTerm: diffamata, que respondit quod non, nisi a tempore diffamacionis Glaudii AmoudriPerson: et MermetePerson: eius uxoris quos dixit as ipsos coniuges eandem inquisitam diffamasse pro morte pueri, jam superius desinati.
Item interrogata de tempore, que dixit et confessa fuit quod erunt quinque anni in proximo futuro festo PascheTerm: Date: 1460.
Quibus premissis per dictum GlaudiumPerson: commissarium et alios testes superius nominatos auditis, fuit eadem PerrissonaPerson: ulterius per prefatum GlaudiumPerson: avisata, ut ipsa PerrissonaPerson: inquisita non incurreret perjurium, quatenus bene advideret an per ipsam superius dicta et confessata essent vera. Quequidem inquisita respondit quod sic.
Quiquidem GlaudiusPerson: eandem PerrissonamPerson: inquisitam replicavit super passibus, predescriptis et per ipsam confessatis, in quibus eadem inquisita perjurium commictebat.
Qua avisata, videns eadem inquisita, actentis per ipsum GlaudiumPerson: sibi replicatis, quod mentita fuerat, dixit eidem GlaudioPerson:  : « Inveniatis praticam et modum per quos possim carceres evadere, et ego vobis puram dicam veritatem ».
Quiquidem [p. 176]Page breakGlaudiusPerson: dixit eidem inquisite quod sola veritasCorrection inline, replaces: atasat liberaret eam, et si illam vellet dicere, ipsa veritas esset causa plenarie eandem de carceribus relaxari, dummodo remaneret in proposito vero. Quequidem PerrissonaPerson: respondit quod sic et quod erat contenta revelare sitaCorrected from: scitaau per eam de criminesCorrection inline, replaces: cre[mine]av prescripto, et statim sponte confessa fuit verum esse ipsam fuisse in sectaTerm: Correction above the line, replaces: septaaw hereticorum supra Montem de BlonayPlace: 15 de nocte, circa mediam noctemDuration: night.
Interrogata qualiter ibat, ipsa inquisita noluit dicere.
Interrogata qualiter videbant in dicto loco et [que]Omission, restored by analogyax fiebant quequidem inquisita confessa fuit quod videbant pro et mediantibus certis parvis candelis, emictentibus lumen seu flamam persam aut blovazLanguage change: French, et quod ibidem bonum festum ay et jocundum ducebant.
Interrogata qualiter, quequidem inquisita respondit : « Certe bene, quia ibidem satis comedebamus et bibebamus ».
Interrogata que erant ille carnes quas comedebant, que – quamvis grave dixerit – dixit quod erant carnes puerorumTerm: .
ItCorrected from: Itemaz interrogata quantis vicibis fuit in septaNotable spelling, ba quequidem inquisita respondit quod sex vicibus tantum.
Interrogata an esset lungumNotable spelling tempus quod non fuerat, quequidem inquisita bb dixit et sponte confessa fuit quod sunt sex anniDate: 1459 quod ipsa non fuit in sectaCorrection above the line, replaces: septabc.
Interrogata qui erant presentes, que confessa fuit quod ibidem fuerant Johannes MichiePerson: , [p. 177]Page breakMermetus BronPerson: , uxorPerson: Uldriodi MayorPerson: , filiaPerson: Perrodi douz PueisPerson: , Allexia de LextraPerson: , Nicolleta BouquetazPerson: et Petrus AmiguetPerson: .
Item interrogata quis primo eandem PerrissonamPerson: inquisitam duxit ad sectamCorrection above the line, replaces: septabd, quequidem PerrissonaPerson: inquisita confessa fuit quod Mermetus BronPerson: qui eiusdem inquisite erat amasius.
Item interrogata qualiter fecit eadem quando primo intravit septamNotable spelling et quis erat magister, quequidem inquisita respondit quod ivit pedesCorrected from: pedibusbe et quod magister sinagogeTerm: 16 erat homo niger magnus, indutus nigro, nec poratCorrected from: poteratbf eum bene cognoscere.
Interrogata quid ulterius egit quamprimum intravit sectamCorrection above the line, replaces: septambg, quequidem PerrissonaPerson: inquisita ulterius nil aliud voluit confiteri, rogando quatenus ipsa ab eisdem carceribus relaxaretur, et ipsa realiter volebat et se offerebat cavere legitime pro expensis per Nicolletum BellossatPerson: , ibidem presentem.
Quiquidem NicolletusPerson: eidem inquisite dixit quod erat contentus cavere de expensis pro eadem, dummodo ipsa vellet puram veritateCorrected from: veritatembh agnoscere.
Quequidem PerrissonaPerson: visCorrected from: vixbi poterat loqui nec aliud post plures interrogaciones factas eidem voluit confiteri, quamvis dulcibus verbis et caritative semper per dictum GlaudiumPerson: fuerit monitaTerm: , ut suum reatum agnoscere vellet.
Item ulterius confessa fuit quod fuerat in tribus locis in secta, sed illa noluit aut potuit dicere nec indicare.
Quibus premissis sic peractis, prefatus GlaudiusPerson: commissarius nil aliud voluit facere, donec presenti processu et inquisicione [p. 178]Page breakvisis per prefatos venerabiles et circonspectos viros prefatosCorrected from: bj et habitis consilio et relacione super premissis, quid ulterius sit agendum.
Datum die, loco, annoDate of origin: 11.1.1465 et presentibus quibus supra.

Idem GlaudiusPerson:
[Signature:] Glaudius BurritazPerson: Notarial sign

[p. 179]Page break

[p. 180]Page break

23 janvier 1465

bkIhesusPerson: Centered

Anno Domini millesimo CCCCmo LXIIIIto, XXIII januariiDate of origin: 23.1.1465, virtute informacionis sumpte in Castello in FruenciaPlace of origin: contra et adversus PerrissonamPerson: relictam Giraldi GappitPerson: de VaudensPlace: parrochie BuliPlace: nunc uxorem Vuillelmi douc MollartPerson: , in castro Castri bl in FruenciPlace: super facto heresis detentam, comparuit venerabilis religiosus frater Damianus BerrueriiPerson: vicarius domini inquisitoris ; bm–qui quidemCorrected from: quiquidem–bm PerrissonamCorrection inline, replaces: Peri[ssonam]bnPerson: interrogavit si sciret causam sue detencionis in prefato castro. Que respondit quod sic, videlicet propter malivolenciam, non assignando aliam causam.
Tunc prefatus vicarius monuit eam in forma cum jurando supra sanctis Dei evangeliis, et hoc pro prima monicioneTerm: , eidem presentando misericordiam EcclesieCorrection overwritten, replaces: ambo, ut talibus consuetum est presentari, eidem declarando, quomodo tam per ipsam confessatis – ut patet scripto – eciam ex informacionibus sumptis ipsa reputabatur heretica. Que totaliter negavit se esse hereticam, sed dicendo quod semper fuit bona christiana.
Tunc fuit assignata pro secunda monicione eadem dieDate: 23.1.1465, post prandium, hora terciaDuration: afternoon17, et hoc pro secunda monicioneTerm: , presentibus ibidem domino PetroIn the original: P BertodiPerson: curatoTerm: dicti loci, Phillippo ColumbiPerson: castellanoTerm: , Nycodo de Media VillaPerson: , Jaqueto MollonPerson: , Nycoleto BellossatPerson: et Nycodo RossatPerson: , fratre Johanne RuffiPerson: ordinis PredicatorumOrganisation: .

[Signature:] Johannes ColumbiPerson: Notarial sign

23 janvier 1465, plus tard

Anno et die quibus supraDate of origin: 23.1.1465, hora terciaDuration: afternoon comparuit predicta PerrissonaPerson: coram prefato vicario.
Qui dictus vicarius eandem monuit dulcibus verbis pro veritate dicenda, eidem presentando misericordiam Ecclesie. Que ut presens dixit, sed semper asseruit se esse bonam christianam.
Tunc prefatus vicarius declaravit ea que confessa fuerat commissario qui fuerat missus ex parte reverendi domini vicarii domini Lausannensis et vicarii domini inquisitoris. Que PerrissonaPerson: totaliter negavit se dixisse eciamUncertain readingbp cum juramento, quamvis essent ibi testes unacum commissario quando dixit que scripta sunt.
Auditis istis, fuit remissa ad diem crastinamDate: 24.1.1465, et hoc pro tercia monicioneTerm: , presentibus ibidem domino PetroIn the original: P BertodiPerson: curato dicti loci, Phillippo ColumbiPerson: castellano dicti loci18, Nycodo de Media VillaPerson: , Jaqueto MollonPerson: , Nycoleto BellossatPerson: et Nycodo RossatPerson: , fratre Johanne RuffiPerson: ordinis PredicatorumOrganisation: .

[Signature:] Johannes ColumbiPerson: Notarial sign

24 janvier 1465

bqAnno quo supra et die XXIIII mensis januariiDate of origin: 24.1.1465 comparuit hora tercia post meridiemDuration: afternoon virtute assignacionis predicta PerrissonaPerson: coram prefato vicario, et hoc pro tercia monicione et post multa verba, per prefatum vicarium sibi dicta, eidem presentando misericordiam Ecclesie etcAbbreviation., prostrata in terram, dixit et promisit dicere puram et meram veritatem.
Et primo dixit quod omnia confessata per ipsam in manibus dicti commissarii, videlicet Glaudii BorritePerson: , illa sunt vera ; et interrogata super dicta per eandem ultra confessata, addidit quod realiter negavit Deum et que Dei sunt verbo, non corde.
Item dixit quod quolibet mense ibat ad sectam duabus vicibus semper jovinis diebus, se excusando numquam comedisse, [p. 181]Page breaknisi carnes bovinas et porcinas, addendo quod nichil portabat ad dictam sectam.
Item dixit quod quolibet anno br confessa fuit omnia peccata sua, sed non peccatum ydolatrieTerm: .
Interrogata si quolibet anno receperit corpus ChristiTerm: , dixit bs–quod sicAddition above the line–bs et quod ex precepto magistri sui uno anno post recepcionem in die sancto PascheTerm: Date: floating holiday extraxit ab ore proprio et proiecit in terram, deinde cooperuit terra cum manu.
Deinde dixit quod sunt circa X aut XII anniDuration: 12 years, quod primo fuit introducta in ista secta per Mermetum BronPerson: .
Item ulterius dixit quod dyabolusTerm: habebat vocem raucam, qui eandem tetigit prima vice qua intravit sectam, qui erat frigidus et in aspectu multum erat difformis.
Qui quidem dyabolus precipiebat qui erant in secta quod multa mala facerent, videlicet quod interficerent pueros et facerent grandines. Tamen, ut dixit, nemini unquam nocuit, prout dixit.
Jovinis diebus semper ibat ad sectam pedesCorrected from: pedibusbt loco superius designato circa mediam noctemDuration: night, et stabant per spacium unius hore et, facta commestione, corizabant etcAbbreviation. Tamen dixit quod numquam fregit matrimonium, prout alie persone hic existentes.
Auditis istis, fuit assignata ad primam diem opportunam pro quarta monicioneTerm: de gracia speciali aut ad audiendum consilium reverendi domini nostri LausannensisOrganisation: et domini inquisitoris, presentibus ibidem Philippo ColumbiPerson: castellano dicti loci, Nycodo de Media VillaPerson: , Jaqueto MollonPerson: , NycoletoNotable spelling BellossatPerson: , Nycodo RossatPerson: , fratre Johanne RuffiPerson: ordinis PredicatorumOrganisation: .
Et nota quod de complicibus neminem detegit, nisi illum qui eandem posuit in secta.

[Signature:] Johannes ColumbiPerson: Notarial sign

30 janvier 1465

Anno Domini millesimo CCCCmo LXIIIIto, penultima januariiDate of origin: 30.1.1465 predicta PerrissonaPerson: superius mencionata fuit per prefatum vicarium superius nominatum monita pro quarta monicione de gracia speciali, eidem presentando misericordiam Ecclesie, ut ad plenum vellet suum reatum confiteri.
Que PerrissonaPerson: dixit quod omnia confessata per ipsam erant vera, addendo quod Mermetus BronPerson: posuit eam in secta et quod pluribus vicibus fuit in secta et plures vidit, tamen neminem cognovit, nisi ipsum Mermetum BronPerson: et duas superius nominatas personas mortuas19.
Et quibus visis informacionibus sumptis contra eandem atque variacionibus, procurator fideiTerm: peciit ipsam corporaliter inquisiviCorrected from: inquiribu.
Tunc prefatus vicarius, istis auditis atque consultis cum peritis in jure divino, suam protulit sentenciam in hunc modum qui sequitur :
Pen and ink drawingChristiPerson: nomine invocato a quo omne rectum procedit judicium, non declinantes a dextris neque a sinistris etcAbbreviation.
Post prefatam sentenciam per venerabilem vicarium latam, ducta fuit prefata PerrissonaPerson: ad quandam aulam prefati castri et ad funem ligata et modicum tracta : nichil voluit dicere. Deinde modico intervallo post fuit posita ad cathamTerm: .
Que stetit per quartam partem horeDuration: 15 minutes et rogavit prefatum vicarium, ut eandem liberaret, [p. 182]Page breaket omnia gesta per eandem in facto heresis sibi declararet.
Qui quidem vicarius eandem liberari fecit et reliquit eam in suo libero arbitrio in prefato castro sive carceribus, eam non amplius interrogando, sed eidem dicendo quod se advisaret et in crastina [die]Omission, restored by analogybv eundem informaret de pura et mera veritate, presentibus ibidem et existentibus domino Petro BerthodiPerson: curato, Philippo ColumbiPerson: castellano, Jaqueto MollonPerson: , Nycoleto BellossatPerson: , Nycodo PerrouPerson: , fratre Johanne RuffiPerson: et me clerico subsignato, meo proprio [signo signato]Omission, restored by analogybw BrunetiPerson: 20

[Signature:] JohannesIn the original: Jo BrunetiPerson: Notarial sign

31 janvier 1465

bxAnno Domini millesimo quatercentesimo sexagesimo quarto et die ultima mensis januariiDate of origin: 31.1.1465 interrogata super premissis et confessatis per eandem hora XI ante meridiemDuration: morning in presencia testium, videlicet infrascriptorum, dixit ultra confessata. Que post agnegacionem fidei et etcAbbreviation., dixit quod realiter fecit homagiumTerm: dyabolo qui erat in specie humana prout supra prima fronte, sed dum ipsa PerrissonaPerson: prebuit consensum de ipso, recipiendo in suum magistrum, ipse dyabolus de illa specie hominis illiccoNotable spelling conversus est in specie unius ursy cui obsculata est in culo.
Item ulterius dixit quod, facto homagio, dedit sibi parvum auricularem manus dextre post mortem in cuius signum vestigia restant, et tetigit eandem ipse dyabolus in illo digito et tangendo credidit sibi amputare ; ex quo tactu a tempore illo magis patitur quam in aliis membris sui corporis.
Item interrogata super illo quesito, videlicet quid faciunt post illam comestionem jovinis diebus in illa congregacione hora et loco superius designatis, dixit quod faciunt sive commictumCorrected from: commictuntby peccatum luxurie unus cum ceteris, et ipsa quatuor vicibus fuit sucuba dyaboli et sucubuit se dyabolo.
Interrogata super isto an differencia esset de homine naturali ad dyabolum in perpetracione illius actus, dicit quod sic et magna, nam semen viri est valde temperatum et dilectabile, illud autem semen quod eadem recipit ab ipso dyabolo erat valde abhominabile et frigidum, nec aliquo modo delectabile.
Interrogata [p. 183]Page breakquare hoc paciebatur, dicit quod sic oportebat fieri.
Item ulterius dixit se habere velle bonum propositum multa dicendi, sed non poterat propter dyabolum qui eam sic detinebat, presentibus ibidem et existentibus domino Petro BerthodiPerson: curato, Philippo ColumbiPerson: castellano, Jaqueto MollonPerson: , Nycolleto BellossatPerson: , Nicodo PerroPerson: , Nicodo RossetPerson: et fratre Johanne RuffiPerson: et me clerico subsignato, meo proprio signo sinatoCorrected from: signatobz BrunetiPerson: .

[Signature:] JohannesIn the original: Jo BrunetiPerson: Notarial sign

1er février 1465

Anno Domini millesimo quatercentesimo sexagesimo quarto, die prima mensis februariiDate of origin: 1.2.1465 coram inferius subscriptis comparuit dicta PerrissonaPerson: coram prefato vicario.
Qui quidem vicarius interrogavit eandem an esset advisata et aliquid de confessatis per eandem vellet dymminuareNotable spelling aut addere. Que respondit quod non et quod bene erat advisata.
Prefatus autem vicarius dixit sibi si esset in articulo mortis aut ca oporteret eam mori, an diceret ista esse vera in periculum anime sue. Que responditCorrection overwritten, replaces: iditcb quod in periculum anime sue omnia suprascripta erant vera, addendo quod libenti animo aliqua alia diceret, sed tenta a demoneTerm: non poterat exprimere.
Et sic auditis, iste procurator fidei peciit ipsam suo processui renunciari et concludi quod que dicta PerrissonaPerson: similiter peciit.
Et sic ad primam diem juridicam fuit assignata ad audiendum jus et determinacionem Ecclesie.
Que [p. 184]Page breakdies fuit sibi assignata ad quartam huius mensis, presentibus et existentibus ibidem venerabili domino Petro BerthodiPerson: curato dicti loci CastelliPlace: , provido viro Philippo ColumbiPerson: castellano dicti loci, Jaqueto MollonPerson: , Nicolleto BellossatPerson: , Nicodo PerroPerson: , Nicodo RossetPerson: et fratre Johanne RuffiPerson: et me notario subscripto, signo meo proprio signato, die et anno quibus supraDate of origin: 1.2.1465, BrunetiPerson: .

[Signature:] JohannesIn the original: Jo BrunetiPerson: Notarial sign

4 février 1465

Anno Domini millesimo quatercentesimo sexagesimo quarto, quarta februariiDate of origin: 4.2.1465 in castro Castelli in FruenciaPlace of origin: ubi detinebatur predicta PerrissonaPerson: comparuit procurator fidei coram vicariis et domini inquisitoris et dominiCorrected from: cc reverendi domini domini LausannensisOrganisation: , petens concludi et diffiniri in processu dicte PerrissonePerson: summarie et de plano.
Qui prefati vicarii eandem PerrissonamPerson: interrogaverunt si aliqua vellet addere aut diminuere de processu et an dicta per ipsam essent cd vera, que respondit quod sic ; non velle addere nec diminuere, dixit quod non, sed asserendo quod omnia confessata per eandem [essent vera]Omission, restored by analogyce.
Tunc ad instanciam procuratoris fidei fuit assignata ad audiendum jus et determinacionem Ecclesie in parrochiali ecclesia, qua ibi existente coram popolo in pleno sermone, confessa est suum processum esse verum et contenta in eodem.

Sequitur sentencia post sermonem lecta.

[Signature:] JohannesIn the original: Jo BrunetiPerson: Notarial sign

[p. 185]Page break

In nomine sancte et individue Trinitatis amen.

Quia nos frater Damianus BerrueriiPerson: ordinis PredicatorumOrganisation: , heretice pravitatis humilis vicarius reverendi patris fratris Victoris MaicenetiPerson: inquisitoris in civilibus21 LausannensiPlace: , GebennensiPlace: , SedunensiPlace: specialiter deputatus, et dominus Petrus BerthodiPerson: curatus Castelli in FruenciaPlace: , parte reverendi domini domini Lausannensis vicarius in hac parte, per inquisicionem solertam in et super facto heresis dampnate per nos factam contra nonnullos notatos et suspectos de ipsa pravitate heretice, presertim per processum per nos contra te PerrissonamPerson: relictam Girardi GappitPerson: invenimus, comperimus et ex ipso tuo processu nobis clarissime constat te dictam PerrissonamPerson: multa nephandissimaTerm: , destestabilia et auditu terribilissima commisisse in facto dampnatissime heresis contra sacro sanctam fidem catholicam et nostram sanctam matrem Ecclesiam, videlicet Deum omnipotentem, beatam MariamPerson: virginem et totam curiam celestem abnegando, dyabolo humane nature homagium faciendo atque in signum veri homagii ipsum obsculando in posterioribus atque eidem pro tributo partem unguis manus tue ibidem donando atque multa alia detestabilia commictendo que in tuo processu lacius continentur, que eciam ore tuo proprio multiplicatis vicibus cf–recognovisti, licet non sponte nec incontinenti prima facie quo ad omnia, sed perjurium multis vicibusAddition above the line by insertion mark–cf incurrendo ; eapropter nos prefati judices, actentis et ceduleCorrected from: sedulecg consideratis tuis dicte PerrissonePerson: culpis et criminibus nephandissimis que tu commisisti in heresis dampnatisissime [crimine]Omission, restored by analogych, nolentes quod tu – que nequam es – nequior efficiaris propter tuam impunitatem, adjunctis nobiscum ad hec laudabilius exequenda pluribus notabilibus viris ecclesiaticis et secularibus in jure divino et canonico expertis de quorum consilio et assensu ad nostram sentenciam diffinitivamTerm: procedimus, prout sequitur :
Pen and ink drawingChristiPerson: nomine invocato a quo omne rectum procedit judicium, solum Deum pre oculis habentes, non diclinantesNotable spelling a dextris neque a sinistris [p. 186]Page breaksed equo liberamine procedentes, ut de vultu Dei nostrum prodeatCorrection inline, replaces: proprodatci judicium et occuliNotable spelling nostri videant equitatem, pro tribunali sedentes, per hanc nostram diffinitivam sentenciam – quam cj–in hiis scriptisCorrected from: –cj de jurisperitorum consilio et assensu ferimus in hiis scriptis –pronunciamus, decernimus et declaramus te dictam PerrissonamPerson: fuisse et esse hereticam pertinacem, obstinatam et impenitentem teque tamquam talem utCorrected from: ck lelutCorrected from: velutcl membrum putridum, ne cetera Ecclesie membra deinceps inficere valeas, brachio secularisTerm: potestatis relinquendam fore ; decernimus prout et relinquimus, rogantes tamen vos curie secularis officiosTerm: affectione majori qua possumus, prout suadent canonice sanctiones, quatenus citra mortem, sanguinis effusionem et membrorum mutilacionem vestram moderetis sentenciam circaCorrection inline, replaces: citracm eandem ; declarantes ulterius eadem nostra sentencia diffinitiva omnia et singula bona que tu habes et habuisti a tempore commissi terminisCorrected from: criminiscn, tam dotalia quam alia fore et esse confiscata, illaque confiscamus confiscataque publicamus, dividenda et applicanda secundum canonicas sanctiones ac cammere apostolice constituciones, InnomineCorrected from: in nomineco Patris.

[Signature:] JohannesIn the original: Jo BrunetiPerson: Notarial sign

Nota quod omina confessata per ipsam cp–in suo processuAddition above the line by insertion mark–cp ratifficavitNotable spelling, confirmavit in judicio post judicium, in ultimo suspirio laudabiter suos dies finiendo, ibidem popoloNotable spelling existente.

[Signature:] JohannesIn the original: Jo BrunetiPerson: Notarial sign

[p. 187]Page break

[p. 188]Page break

[p. 189]Page break

[p. 190]Page break

[p. 191]Page break

[p. 192]Page break

[p. 193]Page break

[p. 194]Page break

Nota mandare pro Nycodo PorvyamPerson: qui est uxoratus in Septem SalesPlace: , frater JordaniPerson: , super deposicione quam frater suus voluit etcAbbreviation.

[p. 195]Page break

Nyco CholletPerson:
uxor Nycodi PerrouPerson: 22
uxor PetelPerson: Uncertain readingcq23
uxor dicti EnchePerson: 24
Martine RopradePerson:
Mermetus PerrolePerson:
MermetaPerson: Correction inline, replaces: Pernetecr uxor Jacqueti Pill[…]Uncertain readingcsPerson: 25

JohannetaPerson: uxor Vuillelmi JanueUncertain readingctPerson:

JaquetePerson: uxor Johannis de LestraPerson: 26

Notes

  1. Deletion by strikethrough: Secuntur nomina illorum etcAbbreviation.
  2. Deletion by strikethrough: Sequitur inquisicio secreta.
  3. Correction inline, replaces: ja[nuarii].
  4. Addition on the bottom.
  5. Corrected from: nunc.
  6. Correction overwritten, replaces: p.
  7. Corrected from: abscunsit.
  8. Uncertain reading.
  9. Corrected from: inquisita.
  10. Correction overwritten, replaces: um.
  11. Corrected from: dolorem.
  12. Deletion by strikethrough: die[bus].
  13. Correction above the line, replaces: eiusdem testi.
  14. Corrected from: scirem.
  15. Corrected from: audacter.
  16. Corrected from: in cena.
  17. Deletion by strikethrough: in.
  18. Corrected from: geiunaret.
  19. Correction inline, replaces: testis.
  20. Corrected from: vix.
  21. Correction overwritten, replaces: s.
  22. Corrected from: patiri.
  23. Omission, restored by analogy.
  24. Corrected from: eandem.
  25. Corrected from: inquisitam.
  26. Addition on the left margin by insertion mark.
  27. Corrected from: capere.
  28. Deletion by strikethrough: recessit.
  29. Correction inline, replaces: p[redicta].
  30. Correction inline, replaces: q[..] et.
  31. Corrected from: informacionis.
  32. Deletion by strikethrough: Johannis.
  33. Omission, restored by analogy.
  34. Deletion by strikethrough: deposuit.
  35. Addition above the line.
  36. Deletion by strikethrough: asser[uit].
  37. Corrected from: vix.
  38. Deletion by strikethrough: s.
  39. Omission, restored by analogy.
  40. Deletion by strikethrough: s.
  41. Omission, restored by analogy.
  42. Omission, restored by analogy.
  43. Corrected from: sciret.
  44. Corrected from: heresis.
  45. Deletion by strikethrough: eosdem.
  46. Correction inline, replaces: atas.
  47. Corrected from: scita.
  48. Correction inline, replaces: cre[mine].
  49. Correction above the line, replaces: septa.
  50. Omission, restored by analogy.
  51. Deletion by strikethrough: du[cebant].
  52. Corrected from: Item.
  53. Deletion by strikethrough: que r[espondit].
  54. Deletion by strikethrough: respondit quod.
  55. Correction above the line, replaces: septa.
  56. Correction above the line, replaces: septa.
  57. Corrected from: pedibus.
  58. Corrected from: poterat.
  59. Correction above the line, replaces: septam.
  60. Corrected from: veritatem.
  61. Corrected from: vix.
  62. Corrected from: .
  63. Change of hand: other hand (B).
  64. Deletion by strikethrough: castri.
  65. Corrected from: quiquidem.
  66. Correction inline, replaces: Peri[ssonam].
  67. Correction overwritten, replaces: am.
  68. Uncertain reading.
  69. Change of hand: other hand (C).
  70. Deletion by strikethrough: re[cepit].
  71. Addition above the line.
  72. Corrected from: pedibus.
  73. Corrected from: inquiri.
  74. Omission, restored by analogy.
  75. Omission, restored by analogy.
  76. Change of hand: other hand (C).
  77. Corrected from: commictunt.
  78. Corrected from: signato.
  79. Deletion by strikethrough: opor[tet].
  80. Correction overwritten, replaces: idit.
  81. Corrected from: .
  82. Deletion by strikethrough: vera.
  83. Omission, restored by analogy.
  84. Addition above the line by insertion mark.
  85. Corrected from: sedule.
  86. Omission, restored by analogy.
  87. Correction inline, replaces: proprodat.
  88. Corrected from: .
  89. Corrected from: .
  90. Corrected from: velut.
  91. Correction inline, replaces: citra.
  92. Corrected from: criminis.
  93. Corrected from: in nomine.
  94. Addition above the line by insertion mark.
  95. Uncertain reading.
  96. Correction inline, replaces: Pernete.
  97. Uncertain reading.
  98. Uncertain reading.
  1. En 1465Date: 1465, la seigneurie de Châtel-Saint-DenisPlace: appartient à Louis BonivardPerson: de ChambéryPlace: , qui la vendra l’année suivante à FrançoisPerson: , comte de GruyèrePlace:  ; celui-ci la vendra aussitôt à Bernard de MenthonPerson: . La raison de ces passations successives était l’endettement chronique de la seigneurie (Philipona 1917, p. 302, 320, 346–347).
  2. Comme le diocèse de LausannePlace: suit le style de l’Annonciation (début de l’année au 25 marsDate: 25. March), le procès se déroule entre janvier et février 1465Date: January 1465 – February 1465 (nouveau style).
  3. La fonction du procureur fiscal consistait « à défendre les intérêts et les droits du prince, en particulier en matière fiscale et patrimoniale », mais il intervenait également dans des procès pénaux (Gallone 1972, p. 129 et Sala-Molins 1973, p. 116).
  4. Jordan dou MolardPerson: semble être malade, comme le montre la suite de sa déposition.
  5. Le CrêtPlace: , hameau à un kilomètre et demi à l’ouest de Châtel-Saint-DenisPlace:  ; une alternative serait CreyPlace: , hameau à un kilomètre au nord-est de ChâtelPlace: . Les frères GuillaumePerson: et Nicod dou MolardPerson: reconnaissent en 1443Date: 1443 posséder des prés ouz CrestPlace: .
  6. Sens obscur. DobleTerm: , drobleTerm:  : nom d’une pièce de monnaie, sorte d’impôt ; dobletTerm:  : vêtement fourré, sorte de courtepointe qui se met sous les draps.
  7. Sens obscur. Proximité avec « floccare » : floquer. Il pourrait s’agir d’un habit de laine, ce qui s’accorderait avec le sens vestimentaire de dobletTerm: . Constantin et al. 1902 donne par contre « floqë »: bouquet, touffe de rubans.
  8. Une autre lecture serait « fiou » : fils ?
  9. « Preciniare » introuvable. Probablement « praecinereTerm:  ».
  10. Le rajout a changé la construction grammaticale : « eandem inquisitam » est devenu le sujet de « capere ».
  11. L’inquisiteur Victor MassenetPerson: .
  12. Le défilé des témoins à charge n’a donc pas eu lieu dans le château-même de Châtel-Saint-DenisPlace: .
  13. L’enquête préliminaire a été mandatée par le chanoine Humbert MegevaPerson: , vicaire de l’évêque, et par le vice-inquisiteur Damien BerruyerPerson: , vicaire de l’inquisiteur Victor MassenetPerson: (Modestin 1999a, p. 162).
  14. En 1465, les six semaines du Carême se sont étendues du mercredi 8 mars (« Caput jejunii ») jusqu’au dimanche 23 avril (« Pascha »)Date: 8.3.1465 – 23.4.1465. Cette indication diffère considérablement de la date indiquée par la prétendue victime, soit la Nativité du Seigneur trois ans avant le procèsDate: 25.12.1462.
  15. Peut-être les PléiadesPlace: , à une heure et demie de marche de BlonayPlace: . Cette paroisse apparaît dans le contexte de la première chasse lémanique de 1448Date: 1448. L’un des accusés était originaire de ce lieu, tandis que deux autres venaient de VeveyPlace: et de CorsierPlace: (Ostorero 1995, p. 39).
  16. Occurence unique dans les procès datés entre 1458 et 1465Date: 1.1.1458 – 31.12.1465 du terme « synagoga » pour désigner la secte des adorateurs du diable. Ce terme, utilisé au cours de la chasse lémanique de 1448Date: 1448 (Ostorero 1995, p. 71), a peut-être été introduit dans les actes de l’enquête préliminaire par le commissaire Claude BurritazPerson: , qui avait déjà consigné les procès de 1448Date: 1448.
  17. Il s’agit de trois heures de l’après-midiDuration: afternoon, et non pas de l’heure de tierce, qui aurait été vers 9 heures du matinDuration: morning. Cette indication est corroborée par la comparution du 24 janvierDate: 24.1.1465 qui commence « hora tercia post meridiem ».
  18. Châtellenie de Châtel-Saint-DenisOrganisation: .
  19. Les actes mentionnent aux pages 176 et 177 les noms de : « Johannes MichiePerson: , Mermetus BronPerson: , uxorPerson: Uldriodi MayorPerson: , filiaPerson: Perrodi douz PueisPerson: , Allexia de LextraPerson: , Nicolleta BouquetazPerson: et Petrus AmiguetPerson:  ». La mention des deux personnes décédées doit renvoyer à l’un de ces noms.
  20. Il semble s’agir d’une forme abrégée du signet « BrutiAbbreviation ». La formule « meo proprio signo signato » est restituée d’après le procès-verbal des 31 janvierDate: 31.1.1465 et 1er févrierDate: 1.2.1465, où elle apparaît en entier.
  21. « Civilibus » employé ici comme synonyme de « civitatibus ».
  22. Peut-être JaquemettePerson: , épouse de Nicod de Miéville alias PerrodPerson: .
  23. Cette personne n’a pas pu être identifiée.
  24. Cette personne n’a pas pu être identifiée.
  25. Cette personne n’a pas pu être identifiée.
  26. Tous les noms sont biffés à l’exception de celui de « JohannetaPerson: uxor Vuillelmi JanuePerson:  ».