check_box zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 11-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, par Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega et Martine Ostorero

Citation : SDS VD D 1 11-1

Licence : CC BY-NC-SA

Procès de sorcellerie intenté contre Perrissone Gappit, de Vuadens

1465 janvier 11 – février 4. Château de Châtel-Saint-Denis

Perrissone Gappit, de Vuadens, enfermée au château de Châtel-Saint-Denis en Fruence, est interrogée le 11 janvier 1464 par le commissaire Claude Burritaz, mandaté par le vicaire général de l’évêque de Lausanne Humbert Megeva, et par le vice-inquisiteur Damien Berruyer (« Berruerii »), pour faire face aux informations collectées dans une enquête préliminaire, instruite ce même jour et contenant les témoignages secrets de deux hommes et une femme de la même paroisse. Suite à des instigations de la part du commissaire, l’inculpée avoue et dénonce sept personnes (3 hommes et 4 femmes). Le 23 janvier, l’inculpée comparait devant le vice-inquisiteur Damien Berruyer, moment où elle se rétracte de sa confession. Lendemain, après la troisième monition, elle confirme partiellement ses aveux. Le 30 janvier, suite à la quatrième monition, le procureur de la foi [Jean Ruffi] demande une sentence interlocutoire de torture, qui sera délivrée par la cour le jour même et exécutée immédiatement ; elle s’achève par la promesse de Perrissone d’avouer. Lendemain, l’inculpée ratifie et complète ses aveux, qui seront à nouveau ratifiés le 1er février. Finalement, le 4 février le procès est clos et la cour condamne Perrissone à la confiscation de ses biens et à la remise au bras séculier pour être punie. Ce même jour, et suite à la lecture publique du sermon et de la sentence dans l’église paroissiale, l’inculpée est remise au bras séculier et exécutée.

Les procès de Pierre dou Chanoz (SDS VD D 1 7-1 : ACV, Ac 29, p. 72–91), de Jeannette Anyo (SDS VD D 1 10-1 : ACV, Ac 29, p. 120–135), de Guillaume Girod (SDS VD D 1 9-1 : ACV, Ac 29, p. 136–159) et de Perrissone Gappit (SDS VD D 1 11-1 : ACV, Ac 29, p. 160–195) sont les témoins d’une deuxième vague de répression, qui touche directement les possessions de l’évêque de Lausanne (Henniez, La Roche, Bulle) entre 1458 et 1465. Bien que ce procès concerne une inculpée de l’actuel canton de Fribourg (Vuadens), il a été réuni au registre ACV, Ac 29, qui contient majoritairement des procès relatifs au diocèse de Lausanne et au pays de Vaud. Les éditeurs respectent ainsi l’unité codicologique du registre.

L’ensemble des actes concernant Perrissone Gappit occupe les pages 160, 162 à 178, 180 à 186 et 194 à 195 du registre Ac 29. L’enquête préliminaire a été réunie avec le procès dans un même cahier, plié en deux. Il est probable que le procès ait été consigné à la suite de l’enquête préalable, dans le même fascicule, comme le suggère la couverture frontale de ce dernier : cette couverture porte en effet plusieurs inscriptions, dont l’intitulé de l’enquête préliminaire de la main de Claude Burritaz. Or ce premier intitulé a été biffé et remplacé par un autre, qui renvoie à la fois à l’enquête et au procès. Le deuxième intitulé est d’ailleurs daté du 4 février 1464 – à savoir le jour de la conclusion du cas – et signé de la propre main du vice-inquisiteur Damien Berruerii, qui a mené le procès à terme.

Le folio qui sert de couverture frontale (p. 160–161) est suivi de neuf folios contenant l’enquête préliminaire (p. 162–179), utilisés chacun des deux côtés à l’exception du dernier. Le procès à proprement parler occupe les quatre folios suivants (p. 180–187), utilisés eux aussi au recto et au verso, à l’exception du dernier. Le reste du cahier est formé de trois folios blancs (p. 188–193) et du folio qui sert de couverture dorsale (p. 194–195). La face intérieure de la couverture (p. 194) porte une note concernant les frères Nicod et Jordan Porvyam ; sur le dos du cahier a été préservée une liste de noms que nous avons cru pouvoir rattacher à une enquête postérieure. Le papier des folios sur lesquels le procès est conservé ainsi que celui de deux folios blancs qui suivent (p. 180–191) est d’une moindre qualité que le reste du cahier : il est à la fois moins épais, d’une couleur plus foncée et plus taché.

Les actes contiennent trois écritures différentes : l’enquête préliminaire a été mise sur papier par Claude Burritaz, tandis que le procès a été consigné par le notaire de Châtel Jean Colomb et par Jean Brunet, lesquels signent le procès-verbal après chaque séance. Le fascicule contient une seule annotation marginale.

Texte édité

JhesusPersonne : MariaÀ l’original : MaPersonne :

Informaciones et processus contra PerrissonamPersonne : relictam Giraldi GappitPersonne : , nunc uxorem Vuillelmi dou MollartPersonne : in castro Castri in FruenciaLieu d’origine : 1 anno Domini millesimo CCCCmo LXIIIIto, quarta februariiCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : ja[nuarii]cDate : 04.02.14652.

[Signature :] Damianus BerrueriiÀ l’original : BriiPersonne :

[Note d’archives au-dessous de la ligne par une main du XXe siècle :] 1464Date : 1464

d–MargaretaPersonne : uxor Anthonii ThomePersonne : Ajout en bas de page–d

[p. 161]Saut de page

[p. 162]Saut de page

11 janvier 1465

Anno Domini millesimo quatercentesimo LXIIIIto, die mercurii post festum Epiphanie Domini nostri.Date : 11.01.1465

Sequitur informacio secreta de mandato venerabilium et circonspectorum virorum dominorum Humberti MegevaPersonne : canoniciTerme : ecclesie cathedralis Beate Marie Virginis LausannensisLieu : vicariique generalis reverendi in ChristoPersonne : patris et domini nostri domini Guillelmi de VaraxPersonne : miseracione divina LausannensisOrganisation : episcopiTerme : et comitisTerme : et viri religiosi fratris Damiani BerrueriiPersonne : ordinis fratrum Predicatorum LausannensiumOrganisation : vicarii parte reverendi domini inquisitorisTerme : fidei orthodosseTerme : , sumpta per Glaudium BurritazPersonne : notariumTerme : et burgensemTerme : LausannensemOrganisation : , in et super facto accusacionis et inquisicionis parte procuratorum phiscalium3 fidei orthodosse contra et adversus PerrisonamPersonne : relictam Girardi GappitPersonne : de VuadensLieu : parrochie BuliLieu : , nucCorrigé de : nunce uxoris Vuillelmi douz MollarPersonne : , in castro Castri in FruenciaLieu d’origine : super facto heresis detentam, que subsequitur.

Et primo Jordanus douz MollarPersonne : , etatis triginta annorum vel circaÂge : 30 ans , nuptus et in grabato4 existens in domo sua paterna appellata ouz CrestLieu : Changement de langue : français5 parrochie Castri in FruenciaLieu : , testis primus, juratus super sacro sanctis Dei euvangeliis per ipsum corporaliter tactis, diligenter, singulariter et secrete examinatus super infamiaTerme : PerrissonePersonne : superius nominate eius noverce, in castro prenominato detente.
Quiquidem testis dixit, revelavit et deposuit sub periculo danacionisAinsi anime sue quod credit pocius eius PerrissonamPersonne : novercam esse hereticam et de heresi diffamatamTerme : quam bonam cristianam, causis et racionibus sequentibus :
Primo quia credit et [p. 163]Saut de pagetenet ipsam PerrissonamPersonne : detentam fuisse causa infirmitatis sue quam tunc paciebatur in grabato. Causam sue ciennieCorrection par-dessus, remplace : pfTerme : reddens, dixit et deposuit quod sunt circa decem et octo anniPériode : 10 années quod eadem PerrissonaPersonne : eius noverca fuit nupta cum Vuillelmo douz MollarPersonne : eiusdem testis patre et tunc, factis sponsalibus, antequam eadem PerrissonaPersonne : devenisset ad domum paternam, fuit sibi dictum et per plures relatum quod ipsa PerrissonaPersonne : erat vehementer de heresi suspecta et diffamata.
Item ulterius dixit et in veritate deposuit quod fuit annus in nuper ultimo festo Nativitatis beati Johannis BaptistePersonne : Date : 24.06.1464 (des fêtes religieuses), propter aliqua verba inter eundem testem et eandem PerrissonamPersonne : inquisitam ipse JordanusPersonne : testis eidem PerrissonePersonne : inquisite latitavit seu absconditCorrigé de : abscunsitg duos drobletosTerme : 6, communiter appellatos flocarTerme : Changement de langue : français7 de AlamaniaLieu : , quibus latitatis, eadem inquisita furiose et maliciose contra eundem testem fuit irata, adeo et intantum quod eadem inquisita verbis acriorisLecture incertaineh sibi testi minata fuit et dixit eidem inquisiteCorrigé de : inquisitai quod pretextu dictorum drobletorum sive flocarChangement de langue : français per ipsum testem sibi inquisite latitatorum, in proximo statim malum eidem testi accideret.
Quiquidem testis statim et illico, die crastina post dictas minas maximasCorrection par-dessus, remplace : umj passus fuit dorolemCorrigé de : doloremk et infirmitatem, ita et intantum quod ipse testis remansit in grabato tribus l edomadis in meliori tempore quando idem testis debebat sua prata falcare ; et tunc, existente in grabato ipso teste, ipse testis maximam contra dictam inquisitam habuit [p. 164]Saut de pagesuspicionem de heresi, nec poterat pati quod ipsa inquisita eidem testi aliquas pararet epullasAinsi commistibiles, sed fecit venire quandam ipsius testis neptem AnthoniamPersonne : uxorem Johannis de RiandoPersonne : . Que AnthoniaPersonne : preparabat eidem testi et dabat sua comistibilia necessaria.
Videns tunc eadem inquisita eundem testem nolle pati quod eadem inquisita sibi aliqua comistibilia prepararet et, quamvis ipsa inquisita sibi prepararet comistibilia, ipse testis nolebat comedere, sed malebat pocius jeiunare propter suspicionem quam habebat contra ipsam inquisitam, videns m–eadem inquisitaCorrection au-dessus de la ligne, remplace : eiusdem testi–m quod eorum prata remanebant falcanda et funistandaTerme : , venit uno mane ad dictum testem, et dixit eadem inquisita eidem testi : « Opera nostra male, fionTerme : Changement de langue : français8. Melius esset tibi et nobis, ut surgeres et ires ad falcandum prata nostra que remanent post vicinos nostros ».
Qui testis respondit eidem inquisite : « Libenter irem, multum michi displicet hic manere, sed quia non possum, opportet quod maneam ».
Quequidem inquisita dixit eidem testi : « Si velles comedere illa que pararem tibi comistibilia et comederes, statim sanares de hac infirmitate ».
Qui testis respondit eidem inquisite : « Si CiremCorrigé de : sciremn illa vera esse, libenti animo et proposse conarer illa comedere » ; et statim illa inquisita sibi paravit circa horam meridianam prandium et sibi apportavit ad comedendum [p. 165]Saut de pageet presentavit eidem testi in grabato, dicendo eidem : « Filii mi, comede audaterCorrigé de : audactero et Deo previo statim sanaberis ».
Qui testis grandi cordis et velociter cum maxima fame comedit et, comestione facta, ipsa inquisita dixit eidem : « Surge et vadas ad negocia nostra ! ».
Qui testis statim paulo post comestionem se levavit, inductoAinsi suis vestibus, et se sensit leviatum valde de infirmitate sua.
Item ulterius dixit illa que secunturAinsi – que precedere debebant predepositis – quod ob anno presenti et die veneris ante festum Nativitatis DominiDate : vendredi, 21.12.1464 incenaCorrigé de : in cenap, quamvis q geninaretCorrigé de : geiunaretr dictus testis post plura verba iniuriosa, inter ipsam inquisitam et testem habita, ipsa inquisitaCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : testiss paravit eidem testi quatuor pira cocta ad comedendum. Illaque comedit et statim fuit, prout est de presenti, maxima infirmitate detentus adeo et intantum quod visCorrigé de : vixt potest exire lectum.
Interrogatus dictus testis an pretextu comescCorrection par-dessus, remplace : suionis dictorum pirorum credat et teneat infirmitatem quam patitur pactiriCorrigé de : patiriv, qui testis respondit suo mediante juramento pretactaAinsi quod sic, quia eadem inquisita sepe et pluries dixerat eidem : « Opportet quod tu vel ego exiamusAinsi domum, et pocius tu quam ego ».
Interrogatus an alia idem testis sciverit et audiverit de ipsa inquisita, qui testis dixit quod sic [p. 166]Saut de pageet quod in sua prima infirmitate trium edomadarumPériode : 3 semaines predesinatarum ipse testis taliter fuit infirmitate detentus et passionatus, quod omnes crines tam secreti quam alii sibi cicideruntAinsi ; et quod ipsa inquisita de heresi est diffamata, sunt circa decem octo anniDate : 1447 et, ultra dicens, plura alia audivisse de eadem inquisita, tamen de presenti alia noluit nec potuit dicere pretextu sue infirmitatis.
Item interrogatus an deposita per eum dolo malo deposuerit, qui testis suo juramento pretacto dixit quod non, nisi pro pura et mera veritate dicenda, prout credit etcAbréviation.

Item Vuillelmus douz MollarPersonne : , etatis sexaginta annorum vel circaÂge : 60 ans , vir dicte PerrissonePersonne : inquisite delate, secundus testis, juratus diligenterque singulariter et secrete examinatus, dixit et deposuit :
Primo et ante omnia quod credit eandem PerrissonamPersonne : inquisitam pocius esse hereticam quam bonam cristianam, causam sciencie sue reddens, dixit et deposuit quod sunt et fuerunt tres anni vel circa in nuper ultimo preterito festo Nativitatis DominiDate : 25.12.1462 quod supervenit in domo ipsius testis JohannetaPersonne : eiusdem testis filia que serviebat domino prioriTerme : de Septem SalisLieu : , etatis tresdecim vel quatuordecim annorum,Âge : 13 ans [p. 167]Saut de pageet – prout moris est agricolis in festivis Natalibus – bibiaTerme : Changement de langue : français fecerunt et, ipsis factis, preciniaveruntTerme : 9 ; sumpto precinio, eadem JohannetaPersonne : voluit recedere, et dictus testis dixit eidem JohannetePersonne : filie sue : « Vere opportet quod portes domino priori, magistro tuo, de istis bibiisTerme : Changement de langue : français ».
Qui testis cepit unam particulam de dictis bibiisChangement de langue : français. Dicta inquisita noverca ipsius JohannetePersonne : eidem tanta bibia [non]Omission, complété(e) par analogiew velle dare nec dimictere portare magistro suo, verba sinistra et iniuriosa contra dictum testem eiusdem inquisite virum habuit, et sibi testi eadem inquisita minata fuit intantum quod statim post recessum dicte filie ipse testis loquellam puram perdidit, prout adhuc de presenti caret eadem loquela nec potest loqui nisi cum massimaAinsi extremitate.
Item interrogatus ulterius idem testis an credat et teneat ipsam inquisitam fuisse causaAinsi sue loqueleAinsi perdicionis, quiquidem testis flendo amare dixit quod sic.
Item interrogatus an sciat ipsam PerrissonamPersonne : inquisitam de heresi diffamatam et a quo tempore, qui testis suo jam pretacto juramento mediante dixit et deposuit ipsam esse diffamatam et de heresi vehementer suspectam, causantibus infirmitatibus tam sibi testi quam JordanoPersonne : eius filio datis, sunt circa quatuor anniDate : 1461.
Item et an audiverit eandem PerrissonamPersonne : [p. 168]Saut de pageinquisitam unquam dicentem horandoAinsi fidem suam catholicam, quiquidem testis dixit quod sic, uno semel eandem audiverat ad ipsorum patris et filii interrogacionem et, quamvis poterat dicere, tamen ipsa inquisita dixit taliter qualiter more antiquorum fidem suam catholicam, quod minime poterant intelligere.
Item interrogatus an dolo malo etcAbréviation., qui testis dixit quod non, nisi pro pura veritate dicenda, prout credit.

Item MermetaPersonne : uxor Glaudii AmoudriPersonne : de PrayoLieu : parrochie predicte, tercia testis, etatis triginta annorum vel circaÂge : 30 ans , jurata diligenterque singulariter et secrete examinata in et super facto heresis et infamie PerrissonePersonne : inquisite superius descripte, quequidem testis suo juramento pretacto dixit et deposuit verum esse quod erunt quinque anni in proximo futuro festo PascheTerme : Date : 1460 (des fêtes sans date fixe), ipsa existente in puerperio, quadam die, circa mediam noctemPériode : la nuit supervenit dicta PerrissonaPersonne : inquisita, gerente unam lucernam in qua erat quedam parva candela, emictens flamamAinsi seu lumenTerme : persum aut blovazChangement de langue : français. Cuiquidem PerrissonePersonne : inquisite eadem testis, in puerperio existens, loqui non potuit, pretimore habito, et statim eadem inquisita, videns [p. 169]Saut de pageipsam testem turbatam, statim et illico habiitAinsi et recessit deinde hora predicta.
Et die crastina eadem inquisita iterum revenit ad domum ipsius testis et portabat unum capriolum in suis manibus quem tenebat pedibus et venit ad lectum ipsius testis. Qua visa per eandem testem, ipsa testis se signo crucis signavit et credidit pretimore alta voce clamare, tamen non potuit, et statim eademCorrigé de : eandemx inquisitaCorrigé de : inquisitamy10 z–et credidit caperereCorrigé de : capereaa et importare puerum dicte testis, sed non potuit propter obvacionem ipsius testis que dixit eidem inquisite : « Dicmite, quia non est tibi » et statim ipsa abAjout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion–z habiit et recessit.
Videns dicta testis eandem inquisitam mala perpetrare cupiens, dixit eius viro et vicinis suis : « Certe ego nolo plus jacere sola ibidem, nam ista pessima mulier – loquendo de inquisista predicta – hoc sero credidit rappereAinsi de manibus meis puerum meum, et ipsa jam fuit altera nocte, sed non potuit, Deo auxiliante ».
Qui vir et vicine sue die crastina unum lectum fecerunt in cammeraAinsi ipsius testis, et tamen iterum, mala malis cumulando, ipsa PerrissonaPersonne : inquisita die tercia immediate sequenti iterum revenit ad domum et cammeram ipsius testis hora quasi medie noctis sine lumine supra lectum ipsius testis, iterum credens capere puerum ipsius testis, sed ipsa testis manibus suis eripuit puerum et dixit eidem inquisite : « Certe pessima mulier, tu non habebis », credens alta voce clamare adeo, ut ille mulieres que jacebant [p. 170]Saut de pagein alio lecto prope ipsam testem eandem testem audire possent, sed non potuit clamare, quamvis una ex aliis mulieribus premissa bene percepit, tamen ipsa inquisita statim et illico festinanter recessit, et – prout dixit ipsa testis – eadem inquisita erat decapillata, quia sic eandem vidit per fenestram quando eadem inquisita exivit domum, et – prout credit – sui dicte inquisite pili capitis erant grissi.
Item ulterius dixit quod – sunt circa quinque anniDate : 1460 – eadem inquisita, ante domum ipsius testis existens, minata fuit acrociterAinsi eidem testi quod malum sibi eveniret, et statim ipsa inquisita posuit manum supra quandam testis filiam, dicendo eidem filie post apposicionem manus : « Sibi est solutum », loquendo de eadem teste eidem filie de suis debitis, et illico eadem filia infirmata fuit adeo et intantum quod se jacuit duobus annis vel circaDate : 1463 pretextu predicte manus apposicione.
Item ulterius dixit eademCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : p[redicta]ac testis suo pretacto juramento quod per medium ipsius inquisite, prout credit eadem testis, ipsa testis patitur impotenciam medietatis corporis partis dextre, intantum quod paucum se sentit de eadem parte dextrisAinsi ; dicens ulterius quod eadem inquisita a pluribus est diffamata etCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : q[..] etad quod per eam deposita sunt vera, prout credit et supra dixit et deposuit.
[p. 171]Saut de page
Item magis dixit eadem testis quod dictus puer masculus de quo in puerperio jacebat statim post existum puerperii ab humanis decessit. Quem puerum eadem testis credit defuntumAinsi fuisse pro majori parte per medium ipsius PerrissonePersonne : inquisite ; dicens alia nescire, nisi prout supra dixit.

11 janvier 1465, plus tard

Die et anno quibus supraDate : 11.01.1465, virtute informacionibusCorrigé de : informacionisae supra scripte ac eciam precibus et requisicionibus af religiosi viri fratris Amedei GormiPersonne : ordinis sancti AugustiniOrganisation : conventus ThononiensisLieu : GebenensisLieu : diocesis, de jussu prelibati domini vicarii inquisitoris11 in huiusmodi processu, presentibus Nicolleti BellossatPersonne : mistralisTerme : dicti loci CastriLieu : , Nicodi de Media Villa alias PerrodPersonne : et Jaqueti MorlunPersonne : , Glaudius BurritazPersonne : commissariusTerme : predictus ad castrum Castri de FruenciaLieu : in quo dicta PerrissonaPersonne : inquisita detinebatur se transportavit12.
In stufa ipsius castri in qua dicta inquisita erat, quoquidem GlaudioPersonne : ibidem existente, quibus supra nominatis testibus, in presencia Glaudii GanyonPersonne : clericiTerme : LausannensisLieu : , prefatus GlaudiusPersonne : commissarius protestatus fuit quod per aliqua que ibidem ageret non intendebat ipsam PerrissonamPersonne : inquisitam retinere sub manibus prefatorum dominorum [p. 172]Saut de pagevicariorum, donec visis processu et informacione presentibus per ipsos venerabiles dominos vicarios13 et quod processerit de ipsorum voluntatibus.
Qua protestacione facta, eandem inquisitam coram se adduci fecit, qua ibidem presente, presentibus quibus supra, testes predictiAinsi ibidem presentes petit jurare idem commissarius super sanctis Dei euvangeliis more solito quicquam de ibidem actibusAinsi, factis et fiendis atque verbis audiendis [non]Omission, complété(e) par analogieag revelare etcAbréviation. ; eciam, prestito juramento per inquisitam de veritate agnoscenda, fuit eadem inquisita interrogata qua causa ibidem detinebatur, que inquisita prima facie respondit se nescire. Tamen post plura alia verba eadem PerrissonaPersonne : inquisita dixit et sponte recognovit quod ipsa erat ibidem detenta per medium Glaudii AmoudriPersonne : .
Interrogata qualiter, dixit et ah confessa fuit quod tamAjout au-dessus de la ligneai predictus GlaudiusPersonne : quam MermetaPersonne : eius uxor, sunt circa quatuor anniDate : 1461, eandem apud vicinos et parrochianos eandem inquisitam diffamaverunt aj.
Interrogata super quo ipsam inquisitam diffamaverant et quare, que inquisita respondit quod sunt circa quatuor anni circa festum PascheTerme : Date : 1461 (des fêtes sans date fixe), MermetaPersonne : uxor GlaudiiPersonne : predicti erat in puerperio de uno filio, et ipsa inquisita intravit domum et ivit ad dictam MermetamPersonne : die dominicaPériode : dimanche de suis comparaliesTerme : Changement de langue : français cum aliis mulieribus [p. 173]Saut de pagead eam estimandam, et – prout dixit eadem inquisita – ipsi GlaudiusPersonne : et MermetaPersonne : voluerunt dicere quod ipsa PerrissonaPersonne : inquisita fuerat causa mortis pueri ipsorum de quo ipsa MermetaPersonne : tunc jacuerat.
Interrogata an ipsa inquisita alicaAinsi alia vice fuisset ad domum ipsorum coniugum, que respondit : « Certe quod non ». Tamen paulo post confessa fuit ipsa inquisita quod fuerat ad domum ipsorum coniugum bina vice et de noctePériode : la nuit pro bono certe ad bonum faciendum et eandem MermetamPersonne : visitandum.
Interrogata an de die vel de nocte, que inquisita visiCorrigé de : vixak voluit dicere, tamen dixit et confessa fuit quod fuerat de nocte, circa mediam noctemPériode : la nuit, sed nichil stetit, ymo statim recessit.
Interrogata an portaret lumen ita vel ne seu aliquid aliud, que respondit quod non.
Item ulterius interrogata eadem PerrissonaPersonne : inquisita an sciverit aliquam aliam causam propter quam fuerit detenta quam superius descripta, dixit et respondit quod, prout credit, est detenta, casum non specifiando, propter quandam infirmitatem quam patitur Jordanus douz MollarPersonne : , filius VuillelmiPersonne : eiusdem inquisite viri.
Interrogataal quomodo et qualiter, que PerrissonaPersonne : inquisita [respondit]Omission, complété(e) par analogieam quod, prout ipse JordanusPersonne : dicit et ad eiusdem inquisite pervenit noticiam, ipse JordanusPersonne : infirmitate detentus, quod illam patitur infirmitatem pro et mediantibus tribus piris, per eandem inquisitam sibi [p. 174]Saut de pageJordanoPersonne : pro eius prandio coctis et paratis die veneris ante festum Nativitatis Domini nostriDate : vendredi, 21.12.1464, et quod ipsis mediantibus, ipse JordanusPersonne : – qui eaandem comedit – dixit infirmitatem quam patitur patteriAinsi propter comestionem ipsorum pirorum, per ipsam inquisitam sibi dactorum.
Item ulterius interrogata eadem PerrissonaPersonne : inquisita an habuerit aliqua verba cum ipso JordanoPersonne : ante comestionem dictorum pirorum, que inquisita respondit quod non. Tamen ulterius dixit et confessa fuit [fuisse]Omission, complété(e) par analogieao debatum inter ipsam inquisitam et VuillelmumPersonne : eiusdem inquisite virum habitum pro bibiisChangement de langue : français, per VuillelmumPersonne : eius virum – ipsa PerrissonaPersonne : invittaAinsi – datis JohannetePersonne : eiusdem VuillelmiPersonne : filie pro portando domino priori de Septem SalisLieu : eiusdem JohannetePersonne : magistro.
Item interrogata an aliquod accidens evenerit ipsi VuillelmoPersonne : eius viro, que inquisita respondit quod non.
Item ulterius interrogata an prefatus VuillelmusPersonne : eius vir ante debatum predictum haberet loquelam apertam, que respondit quod sic.
Item interrogata an paulo post perdiderit loquelam seu [habuit]Omission, complété(e) par analogieap impedimentum loquele quod de presenti patitur ipse VuillelmusPersonne : , quequidem PerrissonaPersonne : respondit quod ipse VuillelmusPersonne : perdidit eam loquelam in QuadragesimaTerme : tunc novissime preteritaDate : des fêtes sans date fixe14 in quodam campo in quo tunc arabant pro avena seminanda et quod ipse cecidit supra terram quasi mortuus.
Interrogata ulterius an ipsa ciretCorrigé de : sciretaq que fuit causa [p. 175]Saut de pagequare cecidit et an ipsa fuerit in culpa, que PerrissonaPersonne : inquisita respondit quod non.
Item ulterius interrogata an predictus VuillelmusPersonne : eius vir loquelam de presenti habeat aptam sine impedimento, que inquisita respondit quod sic.
Item ulterius interrogata an ipsa inquisita fuerit unquam de heresiCorrigé de : heresisar crimineTerme : diffamata, que respondit quod non, nisi a tempore diffamacionis Glaudii AmoudriPersonne : et MermetePersonne : eius uxoris quos dixit as ipsos coniuges eandem inquisitam diffamasse pro morte pueri, jam superius desinati.
Item interrogata de tempore, que dixit et confessa fuit quod erunt quinque anni in proximo futuro festo PascheTerme : Date : 1460.
Quibus premissis per dictum GlaudiumPersonne : commissarium et alios testes superius nominatos auditis, fuit eadem PerrissonaPersonne : ulterius per prefatum GlaudiumPersonne : avisata, ut ipsa PerrissonaPersonne : inquisita non incurreret perjurium, quatenus bene advideret an per ipsam superius dicta et confessata essent vera. Quequidem inquisita respondit quod sic.
Quiquidem GlaudiusPersonne : eandem PerrissonamPersonne : inquisitam replicavit super passibus, predescriptis et per ipsam confessatis, in quibus eadem inquisita perjurium commictebat.
Qua avisata, videns eadem inquisita, actentis per ipsum GlaudiumPersonne : sibi replicatis, quod mentita fuerat, dixit eidem GlaudioPersonne :  : « Inveniatis praticam et modum per quos possim carceres evadere, et ego vobis puram dicam veritatem ».
Quiquidem [p. 176]Saut de pageGlaudiusPersonne : dixit eidem inquisite quod sola veritasCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : atasat liberaret eam, et si illam vellet dicere, ipsa veritas esset causa plenarie eandem de carceribus relaxari, dummodo remaneret in proposito vero. Quequidem PerrissonaPersonne : respondit quod sic et quod erat contenta revelare sitaCorrigé de : scitaau per eam de criminesCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : cre[mine]av prescripto, et statim sponte confessa fuit verum esse ipsam fuisse in sectaTerme : Correction au-dessus de la ligne, remplace : septaaw hereticorum supra Montem de BlonayLieu : 15 de nocte, circa mediam noctemPériode : la nuit.
Interrogata qualiter ibat, ipsa inquisita noluit dicere.
Interrogata qualiter videbant in dicto loco et [que]Omission, complété(e) par analogieax fiebant quequidem inquisita confessa fuit quod videbant pro et mediantibus certis parvis candelis, emictentibus lumen seu flamam persam aut blovazChangement de langue : français, et quod ibidem bonum festum ay et jocundum ducebant.
Interrogata qualiter, quequidem inquisita respondit : « Certe bene, quia ibidem satis comedebamus et bibebamus ».
Interrogata que erant ille carnes quas comedebant, que – quamvis grave dixerit – dixit quod erant carnes puerorumTerme : .
ItCorrigé de : Itemaz interrogata quantis vicibis fuit in septaAinsi, ba quequidem inquisita respondit quod sex vicibus tantum.
Interrogata an esset lungumAinsi tempus quod non fuerat, quequidem inquisita bb dixit et sponte confessa fuit quod sunt sex anniDate : 1459 quod ipsa non fuit in sectaCorrection au-dessus de la ligne, remplace : septabc.
Interrogata qui erant presentes, que confessa fuit quod ibidem fuerant Johannes MichiePersonne : , [p. 177]Saut de pageMermetus BronPersonne : , uxorPersonne : Uldriodi MayorPersonne : , filiaPersonne : Perrodi douz PueisPersonne : , Allexia de LextraPersonne : , Nicolleta BouquetazPersonne : et Petrus AmiguetPersonne : .
Item interrogata quis primo eandem PerrissonamPersonne : inquisitam duxit ad sectamCorrection au-dessus de la ligne, remplace : septabd, quequidem PerrissonaPersonne : inquisita confessa fuit quod Mermetus BronPersonne : qui eiusdem inquisite erat amasius.
Item interrogata qualiter fecit eadem quando primo intravit septamAinsi et quis erat magister, quequidem inquisita respondit quod ivit pedesCorrigé de : pedibusbe et quod magister sinagogeTerme : 16 erat homo niger magnus, indutus nigro, nec poratCorrigé de : poteratbf eum bene cognoscere.
Interrogata quid ulterius egit quamprimum intravit sectamCorrection au-dessus de la ligne, remplace : septambg, quequidem PerrissonaPersonne : inquisita ulterius nil aliud voluit confiteri, rogando quatenus ipsa ab eisdem carceribus relaxaretur, et ipsa realiter volebat et se offerebat cavere legitime pro expensis per Nicolletum BellossatPersonne : , ibidem presentem.
Quiquidem NicolletusPersonne : eidem inquisite dixit quod erat contentus cavere de expensis pro eadem, dummodo ipsa vellet puram veritateCorrigé de : veritatembh agnoscere.
Quequidem PerrissonaPersonne : visCorrigé de : vixbi poterat loqui nec aliud post plures interrogaciones factas eidem voluit confiteri, quamvis dulcibus verbis et caritative semper per dictum GlaudiumPersonne : fuerit monitaTerme : , ut suum reatum agnoscere vellet.
Item ulterius confessa fuit quod fuerat in tribus locis in secta, sed illa noluit aut potuit dicere nec indicare.
Quibus premissis sic peractis, prefatus GlaudiusPersonne : commissarius nil aliud voluit facere, donec presenti processu et inquisicione [p. 178]Saut de pagevisis per prefatos venerabiles et circonspectos viros prefatosCorrigé de : bj et habitis consilio et relacione super premissis, quid ulterius sit agendum.
Datum die, loco, annoDate : 11.01.1465 et presentibus quibus supra.

Idem GlaudiusPersonne :
[Signature :] Glaudius BurritazPersonne : Seing/signe notarial

[p. 179]Saut de page

[p. 180]Saut de page

23 janvier 1465

bkIhesusPersonne : Centré

Anno Domini millesimo CCCCmo LXIIIIto, XXIII januariiDate : 23.01.1465, virtute informacionis sumpte in Castello in FruenciaLieu d’origine : contra et adversus PerrissonamPersonne : relictam Giraldi GappitPersonne : de VaudensLieu : parrochie BuliLieu : nunc uxorem Vuillelmi douc MollartPersonne : , in castro Castri bl in FruenciLieu : super facto heresis detentam, comparuit venerabilis religiosus frater Damianus BerrueriiPersonne : vicarius domini inquisitoris ; bm–qui quidemCorrigé de : quiquidem–bm PerrissonamCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : Peri[ssonam]bnPersonne : interrogavit si sciret causam sue detencionis in prefato castro. Que respondit quod sic, videlicet propter malivolenciam, non assignando aliam causam.
Tunc prefatus vicarius monuit eam in forma cum jurando supra sanctis Dei evangeliis, et hoc pro prima monicioneTerme : , eidem presentando misericordiam EcclesieCorrection par-dessus, remplace : ambo, ut talibus consuetum est presentari, eidem declarando, quomodo tam per ipsam confessatis – ut patet scripto – eciam ex informacionibus sumptis ipsa reputabatur heretica. Que totaliter negavit se esse hereticam, sed dicendo quod semper fuit bona christiana.
Tunc fuit assignata pro secunda monicione eadem dieDate : 23.01.1465, post prandium, hora terciaPériode : l’après-midi17, et hoc pro secunda monicioneTerme : , presentibus ibidem domino PetroÀ l’original : P BertodiPersonne : curatoTerme : dicti loci, Phillippo ColumbiPersonne : castellanoTerme : , Nycodo de Media VillaPersonne : , Jaqueto MollonPersonne : , Nycoleto BellossatPersonne : et Nycodo RossatPersonne : , fratre Johanne RuffiPersonne : ordinis PredicatorumOrganisation : .

[Signature :] Johannes ColumbiPersonne : Seing/signe notarial

23 janvier 1465, plus tard

Anno et die quibus supraDate : 23.01.1465, hora terciaPériode : l’après-midi comparuit predicta PerrissonaPersonne : coram prefato vicario.
Qui dictus vicarius eandem monuit dulcibus verbis pro veritate dicenda, eidem presentando misericordiam Ecclesie. Que ut presens dixit, sed semper asseruit se esse bonam christianam.
Tunc prefatus vicarius declaravit ea que confessa fuerat commissario qui fuerat missus ex parte reverendi domini vicarii domini Lausannensis et vicarii domini inquisitoris. Que PerrissonaPersonne : totaliter negavit se dixisse eciamLecture incertainebp cum juramento, quamvis essent ibi testes unacum commissario quando dixit que scripta sunt.
Auditis istis, fuit remissa ad diem crastinamDate : 24.01.1465, et hoc pro tercia monicioneTerme : , presentibus ibidem domino PetroÀ l’original : P BertodiPersonne : curato dicti loci, Phillippo ColumbiPersonne : castellano dicti loci18, Nycodo de Media VillaPersonne : , Jaqueto MollonPersonne : , Nycoleto BellossatPersonne : et Nycodo RossatPersonne : , fratre Johanne RuffiPersonne : ordinis PredicatorumOrganisation : .

[Signature :] Johannes ColumbiPersonne : Seing/signe notarial

24 janvier 1465

bqAnno quo supra et die XXIIII mensis januariiDate : 24.01.1465 comparuit hora tercia post meridiemPériode : l’après-midi virtute assignacionis predicta PerrissonaPersonne : coram prefato vicario, et hoc pro tercia monicione et post multa verba, per prefatum vicarium sibi dicta, eidem presentando misericordiam Ecclesie etcAbréviation., prostrata in terram, dixit et promisit dicere puram et meram veritatem.
Et primo dixit quod omnia confessata per ipsam in manibus dicti commissarii, videlicet Glaudii BorritePersonne : , illa sunt vera ; et interrogata super dicta per eandem ultra confessata, addidit quod realiter negavit Deum et que Dei sunt verbo, non corde.
Item dixit quod quolibet mense ibat ad sectam duabus vicibus semper jovinis diebus, se excusando numquam comedisse, [p. 181]Saut de pagenisi carnes bovinas et porcinas, addendo quod nichil portabat ad dictam sectam.
Item dixit quod quolibet anno br confessa fuit omnia peccata sua, sed non peccatum ydolatrieTerme : .
Interrogata si quolibet anno receperit corpus ChristiTerme : , dixit bs–quod sicAjout au-dessus de la ligne–bs et quod ex precepto magistri sui uno anno post recepcionem in die sancto PascheTerme : Date : des fêtes sans date fixe extraxit ab ore proprio et proiecit in terram, deinde cooperuit terra cum manu.
Deinde dixit quod sunt circa X aut XII anniPériode : 12 années, quod primo fuit introducta in ista secta per Mermetum BronPersonne : .
Item ulterius dixit quod dyabolusTerme : habebat vocem raucam, qui eandem tetigit prima vice qua intravit sectam, qui erat frigidus et in aspectu multum erat difformis.
Qui quidem dyabolus precipiebat qui erant in secta quod multa mala facerent, videlicet quod interficerent pueros et facerent grandines. Tamen, ut dixit, nemini unquam nocuit, prout dixit.
Jovinis diebus semper ibat ad sectam pedesCorrigé de : pedibusbt loco superius designato circa mediam noctemPériode : la nuit, et stabant per spacium unius hore et, facta commestione, corizabant etcAbréviation. Tamen dixit quod numquam fregit matrimonium, prout alie persone hic existentes.
Auditis istis, fuit assignata ad primam diem opportunam pro quarta monicioneTerme : de gracia speciali aut ad audiendum consilium reverendi domini nostri LausannensisOrganisation : et domini inquisitoris, presentibus ibidem Philippo ColumbiPersonne : castellano dicti loci, Nycodo de Media VillaPersonne : , Jaqueto MollonPersonne : , NycoletoAinsi BellossatPersonne : , Nycodo RossatPersonne : , fratre Johanne RuffiPersonne : ordinis PredicatorumOrganisation : .
Et nota quod de complicibus neminem detegit, nisi illum qui eandem posuit in secta.

[Signature :] Johannes ColumbiPersonne : Seing/signe notarial

30 janvier 1465

Anno Domini millesimo CCCCmo LXIIIIto, penultima januariiDate : 30.01.1465 predicta PerrissonaPersonne : superius mencionata fuit per prefatum vicarium superius nominatum monita pro quarta monicione de gracia speciali, eidem presentando misericordiam Ecclesie, ut ad plenum vellet suum reatum confiteri.
Que PerrissonaPersonne : dixit quod omnia confessata per ipsam erant vera, addendo quod Mermetus BronPersonne : posuit eam in secta et quod pluribus vicibus fuit in secta et plures vidit, tamen neminem cognovit, nisi ipsum Mermetum BronPersonne : et duas superius nominatas personas mortuas19.
Et quibus visis informacionibus sumptis contra eandem atque variacionibus, procurator fideiTerme : peciit ipsam corporaliter inquisiviCorrigé de : inquiribu.
Tunc prefatus vicarius, istis auditis atque consultis cum peritis in jure divino, suam protulit sentenciam in hunc modum qui sequitur :
Dessin à la plumeChristiPersonne : nomine invocato a quo omne rectum procedit judicium, non declinantes a dextris neque a sinistris etcAbréviation.
Post prefatam sentenciam per venerabilem vicarium latam, ducta fuit prefata PerrissonaPersonne : ad quandam aulam prefati castri et ad funem ligata et modicum tracta : nichil voluit dicere. Deinde modico intervallo post fuit posita ad cathamTerme : .
Que stetit per quartam partem horePériode : 15 minutes et rogavit prefatum vicarium, ut eandem liberaret, [p. 182]Saut de pageet omnia gesta per eandem in facto heresis sibi declararet.
Qui quidem vicarius eandem liberari fecit et reliquit eam in suo libero arbitrio in prefato castro sive carceribus, eam non amplius interrogando, sed eidem dicendo quod se advisaret et in crastina [die]Omission, complété(e) par analogiebv eundem informaret de pura et mera veritate, presentibus ibidem et existentibus domino Petro BerthodiPersonne : curato, Philippo ColumbiPersonne : castellano, Jaqueto MollonPersonne : , Nycoleto BellossatPersonne : , Nycodo PerrouPersonne : , fratre Johanne RuffiPersonne : et me clerico subsignato, meo proprio [signo signato]Omission, complété(e) par analogiebw BrunetiPersonne : 20

[Signature :] JohannesÀ l’original : Jo BrunetiPersonne : Seing/signe notarial

31 janvier 1465

bxAnno Domini millesimo quatercentesimo sexagesimo quarto et die ultima mensis januariiDate : 31.01.1465 interrogata super premissis et confessatis per eandem hora XI ante meridiemPériode : le matin in presencia testium, videlicet infrascriptorum, dixit ultra confessata. Que post agnegacionem fidei et etcAbréviation., dixit quod realiter fecit homagiumTerme : dyabolo qui erat in specie humana prout supra prima fronte, sed dum ipsa PerrissonaPersonne : prebuit consensum de ipso, recipiendo in suum magistrum, ipse dyabolus de illa specie hominis illiccoAinsi conversus est in specie unius ursy cui obsculata est in culo.
Item ulterius dixit quod, facto homagio, dedit sibi parvum auricularem manus dextre post mortem in cuius signum vestigia restant, et tetigit eandem ipse dyabolus in illo digito et tangendo credidit sibi amputare ; ex quo tactu a tempore illo magis patitur quam in aliis membris sui corporis.
Item interrogata super illo quesito, videlicet quid faciunt post illam comestionem jovinis diebus in illa congregacione hora et loco superius designatis, dixit quod faciunt sive commictumCorrigé de : commictuntby peccatum luxurie unus cum ceteris, et ipsa quatuor vicibus fuit sucuba dyaboli et sucubuit se dyabolo.
Interrogata super isto an differencia esset de homine naturali ad dyabolum in perpetracione illius actus, dicit quod sic et magna, nam semen viri est valde temperatum et dilectabile, illud autem semen quod eadem recipit ab ipso dyabolo erat valde abhominabile et frigidum, nec aliquo modo delectabile.
Interrogata [p. 183]Saut de pagequare hoc paciebatur, dicit quod sic oportebat fieri.
Item ulterius dixit se habere velle bonum propositum multa dicendi, sed non poterat propter dyabolum qui eam sic detinebat, presentibus ibidem et existentibus domino Petro BerthodiPersonne : curato, Philippo ColumbiPersonne : castellano, Jaqueto MollonPersonne : , Nycolleto BellossatPersonne : , Nicodo PerroPersonne : , Nicodo RossetPersonne : et fratre Johanne RuffiPersonne : et me clerico subsignato, meo proprio signo sinatoCorrigé de : signatobz BrunetiPersonne : .

[Signature :] JohannesÀ l’original : Jo BrunetiPersonne : Seing/signe notarial

1er février 1465

Anno Domini millesimo quatercentesimo sexagesimo quarto, die prima mensis februariiDate : 01.02.1465 coram inferius subscriptis comparuit dicta PerrissonaPersonne : coram prefato vicario.
Qui quidem vicarius interrogavit eandem an esset advisata et aliquid de confessatis per eandem vellet dymminuareAinsi aut addere. Que respondit quod non et quod bene erat advisata.
Prefatus autem vicarius dixit sibi si esset in articulo mortis aut ca oporteret eam mori, an diceret ista esse vera in periculum anime sue. Que responditCorrection par-dessus, remplace : iditcb quod in periculum anime sue omnia suprascripta erant vera, addendo quod libenti animo aliqua alia diceret, sed tenta a demoneTerme : non poterat exprimere.
Et sic auditis, iste procurator fidei peciit ipsam suo processui renunciari et concludi quod que dicta PerrissonaPersonne : similiter peciit.
Et sic ad primam diem juridicam fuit assignata ad audiendum jus et determinacionem Ecclesie.
Que [p. 184]Saut de pagedies fuit sibi assignata ad quartam huius mensis, presentibus et existentibus ibidem venerabili domino Petro BerthodiPersonne : curato dicti loci CastelliLieu : , provido viro Philippo ColumbiPersonne : castellano dicti loci, Jaqueto MollonPersonne : , Nicolleto BellossatPersonne : , Nicodo PerroPersonne : , Nicodo RossetPersonne : et fratre Johanne RuffiPersonne : et me notario subscripto, signo meo proprio signato, die et anno quibus supraDate : 01.02.1465, BrunetiPersonne : .

[Signature :] JohannesÀ l’original : Jo BrunetiPersonne : Seing/signe notarial

4 février 1465

Anno Domini millesimo quatercentesimo sexagesimo quarto, quarta februariiDate : 04.02.1465 in castro Castelli in FruenciaLieu d’origine : ubi detinebatur predicta PerrissonaPersonne : comparuit procurator fidei coram vicariis et domini inquisitoris et dominiCorrigé de : cc reverendi domini domini LausannensisOrganisation : , petens concludi et diffiniri in processu dicte PerrissonePersonne : summarie et de plano.
Qui prefati vicarii eandem PerrissonamPersonne : interrogaverunt si aliqua vellet addere aut diminuere de processu et an dicta per ipsam essent cd vera, que respondit quod sic ; non velle addere nec diminuere, dixit quod non, sed asserendo quod omnia confessata per eandem [essent vera]Omission, complété(e) par analogiece.
Tunc ad instanciam procuratoris fidei fuit assignata ad audiendum jus et determinacionem Ecclesie in parrochiali ecclesia, qua ibi existente coram popolo in pleno sermone, confessa est suum processum esse verum et contenta in eodem.

Sequitur sentencia post sermonem lecta.

[Signature :] JohannesÀ l’original : Jo BrunetiPersonne : Seing/signe notarial

[p. 185]Saut de page

In nomine sancte et individue Trinitatis amen.

Quia nos frater Damianus BerrueriiPersonne : ordinis PredicatorumOrganisation : , heretice pravitatis humilis vicarius reverendi patris fratris Victoris MaicenetiPersonne : inquisitoris in civilibus21 LausannensiLieu : , GebennensiLieu : , SedunensiLieu : specialiter deputatus, et dominus Petrus BerthodiPersonne : curatus Castelli in FruenciaLieu : , parte reverendi domini domini Lausannensis vicarius in hac parte, per inquisicionem solertam in et super facto heresis dampnate per nos factam contra nonnullos notatos et suspectos de ipsa pravitate heretice, presertim per processum per nos contra te PerrissonamPersonne : relictam Girardi GappitPersonne : invenimus, comperimus et ex ipso tuo processu nobis clarissime constat te dictam PerrissonamPersonne : multa nephandissimaTerme : , destestabilia et auditu terribilissima commisisse in facto dampnatissime heresis contra sacro sanctam fidem catholicam et nostram sanctam matrem Ecclesiam, videlicet Deum omnipotentem, beatam MariamPersonne : virginem et totam curiam celestem abnegando, dyabolo humane nature homagium faciendo atque in signum veri homagii ipsum obsculando in posterioribus atque eidem pro tributo partem unguis manus tue ibidem donando atque multa alia detestabilia commictendo que in tuo processu lacius continentur, que eciam ore tuo proprio multiplicatis vicibus cf–recognovisti, licet non sponte nec incontinenti prima facie quo ad omnia, sed perjurium multis vicibusAjout au-dessus de la ligne avec un signe d’insertion–cf incurrendo ; eapropter nos prefati judices, actentis et ceduleCorrigé de : sedulecg consideratis tuis dicte PerrissonePersonne : culpis et criminibus nephandissimis que tu commisisti in heresis dampnatisissime [crimine]Omission, complété(e) par analogiech, nolentes quod tu – que nequam es – nequior efficiaris propter tuam impunitatem, adjunctis nobiscum ad hec laudabilius exequenda pluribus notabilibus viris ecclesiaticis et secularibus in jure divino et canonico expertis de quorum consilio et assensu ad nostram sentenciam diffinitivamTerme : procedimus, prout sequitur :
Dessin à la plumeChristiPersonne : nomine invocato a quo omne rectum procedit judicium, solum Deum pre oculis habentes, non diclinantesAinsi a dextris neque a sinistris [p. 186]Saut de pagesed equo liberamine procedentes, ut de vultu Dei nostrum prodeatCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : proprodatci judicium et occuliAinsi nostri videant equitatem, pro tribunali sedentes, per hanc nostram diffinitivam sentenciam – quam cj–in hiis scriptisCorrigé de : –cj de jurisperitorum consilio et assensu ferimus in hiis scriptis –pronunciamus, decernimus et declaramus te dictam PerrissonamPersonne : fuisse et esse hereticam pertinacem, obstinatam et impenitentem teque tamquam talem utCorrigé de : ck lelutCorrigé de : velutcl membrum putridum, ne cetera Ecclesie membra deinceps inficere valeas, brachio secularisTerme : potestatis relinquendam fore ; decernimus prout et relinquimus, rogantes tamen vos curie secularis officiosTerme : affectione majori qua possumus, prout suadent canonice sanctiones, quatenus citra mortem, sanguinis effusionem et membrorum mutilacionem vestram moderetis sentenciam circaCorrection à la hauteur de la ligne, remplace : citracm eandem ; declarantes ulterius eadem nostra sentencia diffinitiva omnia et singula bona que tu habes et habuisti a tempore commissi terminisCorrigé de : criminiscn, tam dotalia quam alia fore et esse confiscata, illaque confiscamus confiscataque publicamus, dividenda et applicanda secundum canonicas sanctiones ac cammere apostolice constituciones, InnomineCorrigé de : in nomineco Patris.

[Signature :] JohannesÀ l’original : Jo BrunetiPersonne : Seing/signe notarial

Nota quod omina confessata per ipsam cp–in suo processuAjout au-dessus de la ligne avec un signe d’insertion–cp ratifficavitAinsi, confirmavit in judicio post judicium, in ultimo suspirio laudabiter suos dies finiendo, ibidem popoloAinsi existente.

[Signature :] JohannesÀ l’original : Jo BrunetiPersonne : Seing/signe notarial

[p. 187]Saut de page

[p. 188]Saut de page

[p. 189]Saut de page

[p. 190]Saut de page

[p. 191]Saut de page

[p. 192]Saut de page

[p. 193]Saut de page

[p. 194]Saut de page

Nota mandare pro Nycodo PorvyamPersonne : qui est uxoratus in Septem SalesLieu : , frater JordaniPersonne : , super deposicione quam frater suus voluit etcAbréviation.

[p. 195]Saut de page

Nyco CholletPersonne :
uxor Nycodi PerrouPersonne : 22
uxor PetelPersonne : Lecture incertainecq23
uxor dicti EnchePersonne : 24
Martine RopradePersonne :
Mermetus PerrolePersonne :
MermetaPersonne : Correction à la hauteur de la ligne, remplace : Pernetecr uxor Jacqueti Pill[…]Lecture incertainecsPersonne : 25

JohannetaPersonne : uxor Vuillelmi JanueLecture incertainectPersonne :

JaquetePersonne : uxor Johannis de LestraPersonne : 26

Annotations

  1. Suppression par biffage : Secuntur nomina illorum etcAbréviation.
  2. Suppression par biffage : Sequitur inquisicio secreta.
  3. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : ja[nuarii].
  4. Ajout en bas de page.
  5. Corrigé de : nunc.
  6. Correction par-dessus, remplace : p.
  7. Corrigé de : abscunsit.
  8. Lecture incertaine.
  9. Corrigé de : inquisita.
  10. Correction par-dessus, remplace : um.
  11. Corrigé de : dolorem.
  12. Suppression par biffage : die[bus].
  13. Correction au-dessus de la ligne, remplace : eiusdem testi.
  14. Corrigé de : scirem.
  15. Corrigé de : audacter.
  16. Corrigé de : in cena.
  17. Suppression par biffage : in.
  18. Corrigé de : geiunaret.
  19. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : testis.
  20. Corrigé de : vix.
  21. Correction par-dessus, remplace : s.
  22. Corrigé de : patiri.
  23. Omission, complété(e) par analogie.
  24. Corrigé de : eandem.
  25. Corrigé de : inquisitam.
  26. Ajout dans la marge de gauche avec un signe d’insertion.
  27. Corrigé de : capere.
  28. Suppression par biffage : recessit.
  29. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : p[redicta].
  30. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : q[..] et.
  31. Corrigé de : informacionis.
  32. Suppression par biffage : Johannis.
  33. Omission, complété(e) par analogie.
  34. Suppression par biffage : deposuit.
  35. Ajout au-dessus de la ligne.
  36. Suppression par biffage : asser[uit].
  37. Corrigé de : vix.
  38. Suppression par biffage : s.
  39. Omission, complété(e) par analogie.
  40. Suppression par biffage : s.
  41. Omission, complété(e) par analogie.
  42. Omission, complété(e) par analogie.
  43. Corrigé de : sciret.
  44. Corrigé de : heresis.
  45. Suppression par biffage : eosdem.
  46. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : atas.
  47. Corrigé de : scita.
  48. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : cre[mine].
  49. Correction au-dessus de la ligne, remplace : septa.
  50. Omission, complété(e) par analogie.
  51. Suppression par biffage : du[cebant].
  52. Corrigé de : Item.
  53. Suppression par biffage : que r[espondit].
  54. Suppression par biffage : respondit quod.
  55. Correction au-dessus de la ligne, remplace : septa.
  56. Correction au-dessus de la ligne, remplace : septa.
  57. Corrigé de : pedibus.
  58. Corrigé de : poterat.
  59. Correction au-dessus de la ligne, remplace : septam.
  60. Corrigé de : veritatem.
  61. Corrigé de : vix.
  62. Corrigé de : .
  63. Changement de main : main secondaire (B).
  64. Suppression par biffage : castri.
  65. Corrigé de : quiquidem.
  66. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : Peri[ssonam].
  67. Correction par-dessus, remplace : am.
  68. Lecture incertaine.
  69. Changement de main : main secondaire (C).
  70. Suppression par biffage : re[cepit].
  71. Ajout au-dessus de la ligne.
  72. Corrigé de : pedibus.
  73. Corrigé de : inquiri.
  74. Omission, complété(e) par analogie.
  75. Omission, complété(e) par analogie.
  76. Changement de main : main secondaire (C).
  77. Corrigé de : commictunt.
  78. Corrigé de : signato.
  79. Suppression par biffage : opor[tet].
  80. Correction par-dessus, remplace : idit.
  81. Corrigé de : .
  82. Suppression par biffage : vera.
  83. Omission, complété(e) par analogie.
  84. Ajout au-dessus de la ligne avec un signe d’insertion.
  85. Corrigé de : sedule.
  86. Omission, complété(e) par analogie.
  87. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : proprodat.
  88. Corrigé de : .
  89. Corrigé de : .
  90. Corrigé de : velut.
  91. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : citra.
  92. Corrigé de : criminis.
  93. Corrigé de : in nomine.
  94. Ajout au-dessus de la ligne avec un signe d’insertion.
  95. Lecture incertaine.
  96. Correction à la hauteur de la ligne, remplace : Pernete.
  97. Lecture incertaine.
  98. Lecture incertaine.
  1. En 1465Date : 1465, la seigneurie de Châtel-Saint-DenisLieu : appartient à Louis BonivardPersonne : de ChambéryLieu : , qui la vendra l’année suivante à FrançoisPersonne : , comte de GruyèreLieu :  ; celui-ci la vendra aussitôt à Bernard de MenthonPersonne : . La raison de ces passations successives était l’endettement chronique de la seigneurie (Philipona 1917, p. 302, 320, 346–347).
  2. Comme le diocèse de LausanneLieu : suit le style de l’Annonciation (début de l’année au 25 marsDate : 25. mars), le procès se déroule entre janvier et février 1465Date : janvier 1465 – février 1465 (nouveau style).
  3. La fonction du procureur fiscal consistait « à défendre les intérêts et les droits du prince, en particulier en matière fiscale et patrimoniale », mais il intervenait également dans des procès pénaux (Gallone 1972, p. 129 et Sala-Molins 1973, p. 116).
  4. Jordan dou MolardPersonne : semble être malade, comme le montre la suite de sa déposition.
  5. Le CrêtLieu : , hameau à un kilomètre et demi à l’ouest de Châtel-Saint-DenisLieu :  ; une alternative serait CreyLieu : , hameau à un kilomètre au nord-est de ChâtelLieu : . Les frères GuillaumePersonne : et Nicod dou MolardPersonne : reconnaissent en 1443Date : 1443 posséder des prés ouz CrestLieu : .
  6. Sens obscur. DobleTerme : , drobleTerme :  : nom d’une pièce de monnaie, sorte d’impôt ; dobletTerme :  : vêtement fourré, sorte de courtepointe qui se met sous les draps.
  7. Sens obscur. Proximité avec « floccare » : floquer. Il pourrait s’agir d’un habit de laine, ce qui s’accorderait avec le sens vestimentaire de dobletTerme : . Constantin et al. 1902 donne par contre « floqë »: bouquet, touffe de rubans.
  8. Une autre lecture serait « fiou » : fils ?
  9. « Preciniare » introuvable. Probablement « praecinereTerme :  ».
  10. Le rajout a changé la construction grammaticale : « eandem inquisitam » est devenu le sujet de « capere ».
  11. L’inquisiteur Victor MassenetPersonne : .
  12. Le défilé des témoins à charge n’a donc pas eu lieu dans le château-même de Châtel-Saint-DenisLieu : .
  13. L’enquête préliminaire a été mandatée par le chanoine Humbert MegevaPersonne : , vicaire de l’évêque, et par le vice-inquisiteur Damien BerruyerPersonne : , vicaire de l’inquisiteur Victor MassenetPersonne : (Modestin 1999a, p. 162).
  14. En 1465, les six semaines du Carême se sont étendues du mercredi 8 mars (« Caput jejunii ») jusqu’au dimanche 23 avril (« Pascha »)Date : 08.03.1465 – 23.04.1465. Cette indication diffère considérablement de la date indiquée par la prétendue victime, soit la Nativité du Seigneur trois ans avant le procèsDate : 25.12.1462.
  15. Peut-être les PléiadesLieu : , à une heure et demie de marche de BlonayLieu : . Cette paroisse apparaît dans le contexte de la première chasse lémanique de 1448Date : 1448. L’un des accusés était originaire de ce lieu, tandis que deux autres venaient de VeveyLieu : et de CorsierLieu : (Ostorero 1995, p. 39).
  16. Occurence unique dans les procès datés entre 1458 et 1465Date : 01.01.1458 – 31.12.1465 du terme « synagoga » pour désigner la secte des adorateurs du diable. Ce terme, utilisé au cours de la chasse lémanique de 1448Date : 1448 (Ostorero 1995, p. 71), a peut-être été introduit dans les actes de l’enquête préliminaire par le commissaire Claude BurritazPersonne : , qui avait déjà consigné les procès de 1448Date : 1448.
  17. Il s’agit de trois heures de l’après-midiPériode : l’après-midi, et non pas de l’heure de tierce, qui aurait été vers 9 heures du matinPériode : le matin. Cette indication est corroborée par la comparution du 24 janvierDate : 24.01.1465 qui commence « hora tercia post meridiem ».
  18. Châtellenie de Châtel-Saint-DenisOrganisation : .
  19. Les actes mentionnent aux pages 176 et 177 les noms de : « Johannes MichiePersonne : , Mermetus BronPersonne : , uxorPersonne : Uldriodi MayorPersonne : , filiaPersonne : Perrodi douz PueisPersonne : , Allexia de LextraPersonne : , Nicolleta BouquetazPersonne : et Petrus AmiguetPersonne :  ». La mention des deux personnes décédées doit renvoyer à l’un de ces noms.
  20. Il semble s’agir d’une forme abrégée du signet « BrutiAbréviation ». La formule « meo proprio signo signato » est restituée d’après le procès-verbal des 31 janvierDate : 31.01.1465 et 1er févrierDate : 01.02.1465, où elle apparaît en entier.
  21. « Civilibus » employé ici comme synonyme de « civitatibus ».
  22. Peut-être JaquemettePersonne : , épouse de Nicod de Miéville alias PerrodPersonne : .
  23. Cette personne n’a pas pu être identifiée.
  24. Cette personne n’a pas pu être identifiée.
  25. Cette personne n’a pas pu être identifiée.
  26. Tous les noms sont biffés à l’exception de celui de « JohannetaPersonne : uxor Vuillelmi JanuePersonne :  ».